Ι. Ν. Ελκομένου Χριστού

Στον χώρο της πλατείας, στην Κάτω Πόλη της Μονεμβασιάς, κυριαρχεί ο μεγάλος και εντυπωσιακός ναός του Ελκόμενου Χριστού, που θεωρείται ο παλαιότερος του βράχου.

Κτίστηκε τον 6ο ή 7ο αιώνα, με την εγκατάσταση των πρώτων κατοίκων της πόλης. Στην αρχική του μορφή ήταν τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, με νάρθηκα στα δυτικά και μια αψίδα στα ανατολικά, όπου εσωτερικά διαμορφωνόταν μεγάλο ημικυκλικό σύνθρονο. Κατά τον 11ο αιώνα προστέθηκαν οι άλλες δύο αψίδες, της πρόθεσης και του διακονικού, και αντικαταστάθηκε το παλαιότερο μαρμάρινο τέμπλο με νέο, τμήμα του οποίου είναι εντοιχισμένο επάνω από την είσοδο του ναού. Μεγάλης έκτασης εργασίες έγιναν πιθανότατα τον 14ο αιώνα, ενώ το 1520, στα χρόνια της πρώτης ενετικής κυριαρχίας, ο καθολικός αρχιεπίσκοπος Αρσένιος διέθεσε σημαντικό χρηματικό ποσό για επισκευές του ναού. Το 1538, ένας άλλος δωρητής, ο κόμης Κορίνθου Γεώργιος, το επώνυμο του οποίου στην επιγραφή παραποιείται ως «Κουγκύδας», αντικατέστησε τους κίονες με πεσσούς, για να στηρίξει τις καμάρες που κτίστηκαν στη θέση της παλαιάς ξύλινης στέγης. Το 1697, σύμφωνα με επιγραφή πάνω από την είσοδο, προστέθηκαν ο εξωνάρθηκας, το παρεκκλήσιο στη νότια πλευρά και ο τρούλος στο μέσο, περίπου, του κτηρίου. Ο ναός καταστράφηκε το 1770 από την επιδρομή Τουρκοαλβανών και επισκευάσθηκε αρκετές φορές ακόμη.

Το εσωτερικό του διακοσμείται με αξιόλογα έργα του 17ου και 18ου αιώνα, κυρίως φορητές εικόνες. Το μαρμάρινο τέμπλο του, έργο του Γεωργίου Καπαριά από την Τήνο, κατασκευάσθηκε το 1901, και αντικατέστησε το παλαιότερο ξυλόγλυπτο. Το σημαντικότερο κειμήλιο του ναού είναι η περίφημη μεγάλη εικόνα του Ελκόμενου, που χρονολογείται στον 14ο αιώνα και αποτελεί υψηλό καλλιτεχνικό δείγμα της ζωγραφικής του τέλους της εποχής των Παλαιολόγων. Η εικόνα, που είχε κλαπεί το 1979 και μετά την εύρεση και την αποκατάστασή της φυλασσόταν στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, επέστρεψε στον φυσικό της χώρο το 2011 και εκτίθεται στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννη.

Ο ναός σήμερα λειτουργεί ως μητροπολιτικός και εορτάζει τη Μεγάλη Πέμπτη, ενώ στις 23 Μαΐου εορτάζεται η επιστροφή της εικόνας στη Μονεμβασιά.