Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου

Σε μια καταπράσινη τοποθεσία στον Διόνυσο, κοντά στον Ορχομενό, στην περιοχή Καμπιά, βρίσκεται ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μνημεία της Βοιωτίας, η περίφημη μονή που είναι αφιερωμένη στον Όσιο Μάρτυρα Νικόλαο τον Νέο.

Χρονολογείται στο πρώτο μισό του 12ου αιώνα και θεωρείται περίπου σύγχρονη με τη Μονή του Οσίου Λουκά, της οποίας ήταν μετόχι. Μάλιστα, σύμφωνα με την παράδοση, οικοδομήθηκε με το ίδιο υλικό, το οποίο έφερναν έως την Αταλάντη τα αυτοκρατορικά πλοία και από εκεί μεταφερόταν έως το Στείρι για την κατασκευή της Μονής Οσίου Λουκά, αφού περνούσαν από τα Καμπιά.
Επειδή ο ναός μοιάζει αρκετά πολυτελής για να βρίσκεται στην αγροτική αυτή περιοχή, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι οικοδομήθηκε με χορηγίες βυζαντινών αξιωματούχων και αρχόντων και όχι με δαπάνες των κατοίκων.

Το καθολικό έχει επηρεαστεί σημαντικά από την αρχιτεκτονική του ναού του Οσίου Λουκά, αλλά είναι μικρότερο. Ανήκει στον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο του ηπειρωτικού οκταγωνικού, δηλαδή είναι σταυροειδής, αλλά ο τρούλος του στηρίζεται σε οκτώ σημεία.
Η τοιχοποιία του είναι ιδιαίτερα επιμελημένη και πολυτελής, κατασκευασμένη από λαξευμένους ογκόλιθους και με επένδυση από μαρμάρινες πλάκες, κάτι που δεν συνηθιζόταν στους ναούς της εποχής. Ιδιαίτερα εντυπωσιακός είναι και ο γλυπτός διάκοσμος της βόρειας εισόδου του.

Κάτω από τον ναό, όπως και στη Μονή Οσίου Λουκά, υπάρχει η ημιυπόγεια κρύπτη της Αγίας Βαρβάρας. Τους τοίχους της κοσμούν ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες του 13ου ή 14ου αιώνα, που περιλαμβάνουν τον Παντοκράτορα στην κόγχη, και ολόσωμες μορφές ιεραρχών και αγίων, ανάμεσα στους οποίους διακρίνεται και ο Ιωάννης Καλοκτένης, ο αγαπητός στους πιστούς μητροπολίτης Θηβών τον 12ο αιώνα. 

Η μονή είναι ανδρική.