Ι. Ν. Ευαγγελιστρίας (Παναγία της Τήνου)

Στις νότιες παρυφές του κάστρου της αρχαίας Τήνου, στο κέντρο της σύγχρονης πόλης, δεσπόζει ο μεγαλοπρεπής ναός της Ευαγγελίστριας, η ξακουστή Παναγία της Τήνου, το σημαντικότερο προσκύνημα του Αιγαίου και ένα από τα πιο ονομαστά όλης της Ελλάδας.

Όπως μας πληροφορεί η κτητορική επιγραφή που σώζεται επάνω από την κεντρική είσοδο, ο ναός της Παναγίας άρχισε να κτίζεται το 1823, στο σημείο όπου βρέθηκε η θαυματουργή εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, στις 30 Ιανουαρίου του ίδιου έτους, έπειτα από όραμα της μοναχής Πελαγίας. Η εύρεση της εικόνας συνδέθηκε με την απελευθέρωση της Ελλάδας και προξένησε μεγάλη χαρά και αισιοδοξία, σε βαθμό τέτοιο που μειώθηκε η ασθένεια της πανώλης που μάστιζε το νησί. Λίγο παλαιότερα είχε ήδη αρχίσει να κτίζεται στο ίδιο σημείο ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, ο σημερινός «κάτω ναός», με τις τρεις καμάρες. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 1823, λίγο πρίν από την εύρεση της εικόνας και κατά τη θεμελίωσή του είχαν πραγματοποιηθεί ανασκαφές και είχαν εντοπισθεί αρχαία κατάλοιπα, τα οποία επηρέασαν την οικοδόμησή του. Στη στοά που βρέθηκε η εικόνα σήμερα υπάρχει αγίασμα.

Ο ναός της Παναγίας έχει κτιστεί επάνω στον ναό της Ευρέσεως, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ευστράτιου Καλονάρη «Σμυρναίου» από την Τήνο και από το 1962 είναι ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με τρεις εξέχουσες ημικυκλικές αψίδες ανατολικά και τρούλο πάνω από το Ιερό Βήμα. Η σημερινή πρόσοψη με έντονα νεοκλασικά στοιχεία είναι μεταγενέστερη και ανακατασκευάστηκε την περίοδο 1890-1892 σε σχέδια του Γάλλου αρχιτέκτονα Trump. Το σημερινό κωδωνοστάσιο κατασκευάσθηκε το 1958 από τον γλύπτη Γιάννη Φιλιππότη υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Αναστάσιου Ορλάνδου. Το εντυπωσιακό τέμπλο στο εσωτερικό του ναού χρονολογείται στο 1825 και είναι έργο του Φραγκίσκου Καναχίλη. Στα δυτικά της μεγάλης εκκλησίας υπάρχει ο ναός του Τιμίου Προδρόμου, ενώ στα βοηθητικά κτήρια στεγάζονται η βιβλιοθήκη, το σκευοφυλάκιο με σημαντικά κειμήλια και έργα που σχετίζονται με την ιστορία του ναού, και το μουσείο με έργα Τήνιων καλλιτεχνών.    

Ο ναός εορτάζει στις 30 Ιανουαρίου (ημέρα εύρεσης της εικόνας), 25 Μαρτίου (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου), 23 Ιουλίου (όραμα Αγίας Πελαγίας), και 15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου), με τον λαμπρότερο πανηγυρισμό της ημέρας αυτής σε όλο το Αιγαίο.