Ι. Ν. Ευαγγελιστού Λουκά

Στο νοτιοανατολικό άκρο της Θήβας, στον λόφο με το παλαιό νεκροταφείο της πόλης, βρίσκεται ο ιερός ναός που είναι αφιερωμένος στον ιδρυτή της τοπικής εκκλησίας της Βοιωτίας, τον Ευαγγελιστή Λουκά, ο οποίος έζησε εδώ και δίδαξε τον χριστιανισμό. Μάλιστα, σύμφωνα με την παράδοση, αυτός είναι ο τόπος του μαρτυρίου και της ταφής του.

Ο ναός, όπως και το εκτεταμένο νεκροταφείο γύρω του, υπήρχαν τουλάχιστον από τα τέλη του 11ου αιώνα, όπως δείχνουν σχετικές αναφορές σε κείμενα της εποχής. Στην ίδια θέση έχουν αποκαλυφθεί τμήματα της κλασικής οχύρωσης της πόλης καθώς και μία μεγάλη αψίδα που πρέπει να ανήκει σε ακόμη παλαιότερο ναό, των παλαιοχριστιανικών χρόνων. Ο ναός που υπάρχει σήμερα είναι αυτός που ανοικοδομήθηκε εκ βάθρων και εγκαινιάσθηκε το 1863 από τον μητροπολίτη Θηβών Δοσίθεο, όπως αναφέρει επιγραφή στην Αγία Τράπεζα. Το ανώτερο μέρος του, που ξεχωρίζει από τη διαφορετική τοιχοποιία, έχει κατασκευασθεί πιθανότατα στις αρχές του 20ού αιώνα, έπειτα από καταστροφικούς σεισμούς που έπληξαν την περιοχή.

Αρχιτεκτονικά, ο ναός είναι σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο. Διακρίνεται η  παλαιότερη τοιχοποιία του, κατασκευασμένη από μεγάλους αρχαίους λίθους και αρχιτεκτονικά μέλη, και η νεότερη από αργολιθοδομή.

Στο εσωτερικό του υπάρχει αγιογράφηση του 20ού αιώνα, ενώ στο δεξιό μέρος του ιερού δεσπόζει η λάρνακα που χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση από τους Θηβαίους για την ταφή του Ευαγγελιστή Λουκά. Η λάρνακα χρονολογείται στον 2ο μ.Χ. αιώνα και ανήκε στη ρωμαϊκή οικογένεια Νηδύμου-Ζωσίμου. Σύμφωνα με την παράδοση το λείψανο απομακρύνθηκε από εδώ και μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 357, από τον γιο του Μ. Κωνσταντίνου Κωνστάντιο, και μετά την άλωση της πόλης από τους Φράγκους, το 1204, μεταφέρθηκε στην Πάδοβα της Ιταλίας. Από το 2000 μέρος του λειψάνου τηρείται πάλι στην αρχική του θέση, δίπλα στη λάρνακα.