Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παναγία Σκριπού)

Στον Ορχομενό της Βοιωτίας, κοντά στα αρχαία ερείπια, βρίσκεται ο ιερός ναός της Παναγίας της Σκριπούς, το σημαντικότερο μνημείο του 9ου αιώνα στη Στερεά Ελλάδα, που αποτελεί ορόσημο για τη βυζαντινή αρχιτεκτονική, όχι μόνο εξαιτίας της τεχνοτροπίας του αλλά και λόγω των σπουδαίων επιγραφών που διασώζουν πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία του. Σε αυτές οφείλεται πιθανότατα και η ονομασία «Σκριπού», από τη λατινική λέξη scriptus, που σημαίνει «γραμμένος».

Ο ναός είναι κτισμένος επάνω σε ερείπια κτηρίων της μυκηναϊκής εποχής και αρχαίων ιερών. Οικοδομήθηκε το 874 από τον πρωτοσπαθάριο Λέοντα, που ήταν ιδιοκτήτης της περιοχής. Είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ενώ τα δύο παρεκκλήσια που έχουν διαμορφωθεί στις πλευρές του ιερού είναι αφιερωμένα στους δύο κορυφαίους Αποστόλους, Πέτρο και Παύλο. Ανήκε σε συγκρότημα μονής, από την οποία διατηρείται σήμερα μόνο η πύλη και μία πτέρυγα κελιών. Η μονή λειτούργησε για πολλούς αιώνες, απέκτησε μεγάλη φήμη και αποτέλεσε το σπουδαιότερο πνευματικό κέντρο όλης της περιοχής, δίνοντας το όνομά της και στον ίδιο τον οικισμό, που στα ύστερα βυζαντινά χρόνια και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας επικράτησε να ονομάζεται Σκριπού. Διαλύθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και ο ναός έγινε ενοριακός. Στους νεότερους χρόνους συνδέθηκε με τη διάσωση του Ορχομενού από τα αντίποινα των γερμανικών στρατευμάτων, στις 10 Σεπτεμβρίου 1943, που αποδόθηκε σε επέμβαση της Παναγίας. Το 1996 ο ναός υπέστη σοβαρές ζημιές από πυρκαγιά, και έχει εν μέρει αποκατασταθεί.

Αρχιτεκτονικά ανήκει στον λεγόμενο «μεταβατικό τύπο», δηλαδή στη μετάβαση από την παλαιοχριστιανική τρουλαία βασιλική στον μεσοβυζαντινό σταυροειδή εγγεγραμμένο. Στην κάτοψη δίνει την εντύπωση τρίκλιτης βασιλικής, τα κλίτη της οποίας χωρίζονται με τοίχους αντί κιόνων. Στα ανατολικά απολήγει σε τρεις ημικυκλικές αψίδες και στα δυτικά υπάρχει νάρθηκας με πρόπυλο. Λόγω του συνδυασμού διαφόρων αρχιτεκτονικών στοιχείων, το μνημείο δε δείχνει αρμονικό. Για την κατασκευή των τοίχων έχουν χρησιμοποιηθεί και αρχαία υλικά, ενώ για πρώτη φορά χρησιμοποιείται εδώ οδοντωτή ταινία για τη διακόσμηση του εξωτερικού του ναού. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα γλυπτά που διακοσμούν τον ναό εσωτερικά και εξωτερικά, στα οποία συνδυάζονται παραδοσιακά βυζαντινά με ανατολίτικα θέματα. Στη νότια πλευρά σώζεται το εντυπωσιακό κατακόρυφο μαρμάρινο ηλιακό ρολόι, το παλαιότερο γνωστό αυτού του είδους στην Ελλάδα. Στο εσωτερικό του ναού διατηρούνται λίγες τοιχογραφίες του 16ου και 17ου αιώνα, ενώ τμήματα του αρχικού τέμπλου εκτίθενται σε παρακείμενο χώρο.

Ο ναός λειτουργεί ως ενοριακός και πανηγυρίζει στις 15 και 23 Αυγούστου, καθώς και στις 10 Σεπτεμβρίου.