Ι. Ν. Επισκοπής (Μάνη)

Σε μια βραχώδη κατωφέρεια, απέναντι από το ακρωτήριο Τηγάνι και κοντά στο χωριό Σταυρί, βρίσκεται ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Μάνης, ο ιερός ναός της Επισκοπής, αφιερωμένος, πιθανόν, αρχικά στον Άγιο Γεώργιο και σήμερα στην Παναγία.

Χρονολογείται στα τέλη του 12ου αιώνα. Αρχικά ήταν ιδιόκτητος και ανήκε στον άρχοντα της περιοχής, τον Γεώργιο Δαιμονογιάννη. Έχει συνδεθεί με τον ναό που αναφερόταν σε επιστολή του αρχιεπισκόπου Αχρίδος, Δημητρίου Χωματιανού, το 1222, και θεωρείται, ότι πιθανότατα για κάποιο διάστημα ήταν ο καθεδρικός ναός της Επισκοπής της Μαῒνης.

Πρόκειται για μικρό σταυροειδή ναό, με τρούλο που στηρίζεται σε δύο κίονες, και νάρθηκα στα δυτικά. Εντύπωση προκαλούν η επιμέλεια της κατασκευής του και η διακόσμηση των εξωτερικών του επιφανειών. Στην τοιχοποιία του έχουν χρησιμοποιηθεί αρχαίο οικοδομικό υλικό, πώρινα λαξευτά μέλη και λιθόπλινθοι από βυσσινί μάρμαρο του Ταινάρου, ενώ πινάκια διακοσμούν τον τρούλο και τις κεραίες του, προσδίδοντας στο μνημείο πολυχρωμία και κομψότητα. Ο τρούλος είναι «αθηναϊκού τύπου», οκτάπλευρος, με μαρμάρινους κιονίσκους στις γωνίες και υδρορρόες.   

Στο εσωτερικό του ναού σώζεται σχεδόν ακέραιος ο γλυπτός του διάκοσμος, ιδιαίτερα σημαντικός για την ποικιλία των θεμάτων του. Το τέμπλο αρχικά ήταν μαρμάρινο και τα αρχιτεκτονικά μέλη του έχουν ενσωματωθεί στο σημερινό, κτιστό τέμπλο. Ξεχωρίζει το πεταλόμορφο τόξο της Ωραίας Πύλης, που είναι μοναδικό στον ελλαδικό χώρο. Σημαντικός είναι και ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού, που χρονολογείται γύρω στο 1200. Πρόκειται για εξαιρετικής ποιότητας σύνολο, το σημαντικότερο στην περιοχή, που λόγω της τεχνοτροπίας του συνδέεται με την τέχνη της Κωνσταντινούπολης. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας και στο κτιστό τέμπλο υπάρχουν μεταγενέστερες τοιχογραφίες, που μπορούν να χρονολογηθούν στον 18ο αιώνα.