Ι. Ν. Παναγίας Κρήνας

Κοντά στο χωριό Βαβύλοι, περίπου 10 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πόλης της Χίου, βρίσκεται ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία του νησιού, ο ιερός ναός της Παναγίας Κρήνας, προσωνυμία που πιθανότατα οφείλεται στη γειτονική πηγή με άφθονο νερό.

Σύμφωνα με τη γραπτή κτητορική επιγραφή, ο ναός οικοδομήθηκε το 1197 και κτήτοράς του ήταν ο Ευστάθιος Κοδράτος, τοπικός άρχοντας που αναφέρεται με τον τίτλο «σεβαστός», και η σύζυγός του, Ειρήνη Δούκαινα Παγωμένη.

Αρχιτεκτονικά ανήκει στον νησιωτικό οκταγωνικό τύπο, με μεγάλο τρούλο που στηρίζεται σε οκταγωνική βάση, και θεωρείται το καλύτερο αντίγραφο του καθολικού της Νέας Μονής της Χίου. Αποτελείται από το ιερό, τον κυρίως ναό και τον νάρθηκα, που πρέπει να χρησίμευε ως οικογενειακό ταφικό παρεκκλήσι των κτητόρων, ενώ ο εξωνάρθηκας είναι μεταγενέστερη προσθήκη, του 18ου αιώνα.
Η τοιχοποιία του είναι κατασκευασμένη με τον χαρακτηριστικό τρόπο της εποχής, δηλαδή με τη λεγόμενη «τεχνική της κρυμμένης πλίνθου», που σε συνδυασμό με τον κεραμοπλαστικό διάκοσμο και αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση προσδίδουν στο σύνολο κομψή και ανάλαφρη όψη. Το 1881 τμήματα του μνημείου καταστράφηκαν από σεισμό και ανακατασκευάσθηκαν το 1884.

Εσωτερικά ο ναός ήταν κατάγραφος με τοιχογραφίες δύο περιόδων. Οι νεότερες ήταν έργο του Μιχαήλ Αναγνώστου Χωματζά, του 1734. Σήμερα έχουν αποκολληθεί, προκειμένου να αποκαλυφθεί το αρχικό στρώμα των τοιχογραφιών του τέλους του 12ου αιώνα. Αποδίδονται σε άγνωστο καλλιτέχνη και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της μοναδικής τεχνοτροπίας τους που αποτυπώνει τη μετάβαση από την πιο γραμμική απόδοση στην πιο κλασική, της επόμενης περιόδου.
Εντυπωσιακό είναι ότι στον τοιχογραφικό διάκοσμο περιλαμβάνονται οι κτήτορες: στον νάρθηκα ο Κοδράτος και η σύζυγός του, και στο ιερό, σε τιμητική θέση ανάμεσα σε πατέρες της Εκκλησίας ο θείος τους, Μητροπολίτης Υπαίπων Στέφανος Πεπαγωμένος. Ο ναός αρχικά διέθετε περίτεχνο μαρμάρινο τέμπλο, θραύσματα του οποίου σώζονται διάσπαρτα, μερικά ξαναχρησιμοποιημένα σε διάφορα σημεία, σε κάποια παλαιά επισκευή του κτηρίου.