Ι. Ν. Παναγίας Πρωτόθρονης

Στο χωριό Χαλκί της Τραγαίας, στην ενδοχώρα της Νάξου, βρίσκεται η Παναγία η Πρωτόθρονη, ο μεγαλύτερος βυζαντινός ναός του νησιού, που ήταν επισκοπικός, αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.

Κτίστηκε στην παλαιοχριστιανική εποχή, τον 6ο ή 7ο αιώνα, επάνω σε ερείπια αρχαίου ναού και είχε τη μορφή τρίκλιτης βασιλικής από την οποία διατηρούνται σήμερα μόνο το σύνθρονο και ο επισκοπικός θρόνος στην κόγχη του ιερού. Στον 9ο ή 10ο αιώνα μετατράπηκε σε σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με τρούλο, που ανήκει στον λεγόμενο «μεταβατικό τύπο». Αργότερα, πιθανότατα τον 11ο αιώνα, προστέθηκε ο νάρθηκας με τον τρούλο, που έχει δύο προσαρτημένα παρεκκλήσια, στη βόρεια πλευρά του Αγίου Ακινδύνου και στη νότια ίσως του Αγίου Γεωργίου. Σε μια επιγραφή, που βρέθηκε εντοιχισμένη στο μεταγενέστερο κωδωνοστάσιο, αναφέρεται η ανακαίνιση που έγινε στον ναό το 1052, και μνημονεύονται τα ονόματα των κτητόρων, του Επισκόπου Λέοντα, του πρωτοσπαθάριου και τουρμάρχη Ναξίας Νικήτα και του κόμη Στέφανου Καμηλάρη. Σε άλλες επιγραφές αναφέρονται μεταγενέστερες ανακαινίσεις, τον 16ο και 17ο αιώνα. Η σημερινή διαμόρφωση με το κυκλαδίτικο ύφος και το κομψό καμπαναριό είναι πολύ μεταγενέστερη.

Στο εσωτερικό του ναού σώζονται εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες, που διακρίνονται σε πέντε στρώματα και καλύπτουν την περίοδο από τον 7ο έως τον 13ο αιώνα. Οι παλαιότερες, της παλαιοχριστιανικής εποχής, διατηρούνται στην αψίδα του ιερού, ενώ χαρακτηριστική είναι και η διακόσμηση με σταυρούς, από την περίοδο της εικονομαχίας (8ος-9ος αιώνας). Ακολουθούν οι τοιχογραφίες του 1052, που έχουν μερικώς αποτοιχισθεί, και οι μεταγενέστερες, του τρούλου, με την πρωτότυπη απεικόνιση προφητών και αγγέλων. Οι πιο ύστερες σκηνές, η Δέηση και ο Ευαγγελισμός, στο ιερό βήμα, χρονολογούνται στον 13ο αιώνα. Τοιχογραφίες, που πιθανότατα χρονολογούνται στο 1056, σώζονται και στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ακινδύνου.