Ι. Ν. Επισκοπής

Στους πρόποδες του όρους Προφήτης Ηλίας, νότια του χωριού Μέσα Γωνιά, δεσπόζει ένα από τα πιο αξιόλογα βυζαντινά μνημεία των Κυκλάδων, ο ιερός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου που είναι γνωστός με την ονομασία Επισκοπή Γωνιάς ή Παναγία η Επισκοπή.

Χρονολογείται στα τέλη του 11ου αιώνα και έχει κτιστεί επάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, τμήματα της οποίας έχουν ενσωματωθεί στο μεσοβυζαντινό κτήριο. Σε μία επιγραφή που σωζόταν στον ναό μέχρι τουλάχιστον τις αρχές του 18ου αιώνα, αναφερόταν το όνομα του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού. Πρόκειται πιθανότατα για τον Αλέξιο Α΄, που ίδρυσε ορισμένες από τις πιο σημαντικές εκκλησίες και μοναστήρια στα νησιά του Αιγαίου στα τέλη του 11ου αιώνα, αν και έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ίσως πρόκειται για τον λίγο μεταγενέστερο Αλέξιο Β΄. Ο ναός ήταν έδρα της επισκοπής Θήρας μέχρι το 1207, όταν οι Φράγκοι κατακτητές εκδίωξαν τον ορθόδοξο επίσκοπο και μετέτρεψαν τον ναό σε έδρα του Λατίνου επισκόπου. Επανήλθε στην ορθόδοξη επισκοπή τον 16ο αιώνα και πολύ αργότερα μετέπεσε σε εξωκκλήσι.

Αρχιτεκτονικά ο ναός αποτελεί ενδιαφέρον σύμπλεγμα, καθώς έχει δεχθεί διάφορες μετατροπές και προσθήκες. Είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, με μικρά παρεκκλήσια στη βόρεια και στη νότια πλευρά και προσαρτημένα παρεκκλήσια με τρούλους σε ψηλότερο επίπεδο, που είναι προσβάσιμα από τη στέγη. Στο κτίσμα έχουν ενσωματωθεί πολλά αρχιτεκτονικά μέλη και τμήματα από τον γλυπτό διάκοσμο της παλαιότερης βασιλικής, που κάνουν την όψη του περισσότερο γραφική, σε συνδυασμό με τα μεταγενέστερα λευκά επιχρίσματα. Το εσωτερικό του διακοσμείται με τοιχογραφίες που χρονολογούνται στο τέλος του 11ου ή στον 12ο αιώνα. Εντυπωσιακό είναι, επίσης, το μαρμάρινο τέμπλο της ίδιας περιόδου, ενώ από τα σημαντικότερα έργα τέχνης είναι η εικόνα της Παναγίας, που εικονίζεται στον τύπο της Γλυκοφιλούσας πλαισιωμένη από μορφές έξι ιεραρχών.

Στο προαύλιο υπάρχει νεκροταφείο της εποχής της Ενετοκρατίας.