Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου Διασορίτη

Στον κάμπο της Τραγαίας, ανάμεσα στα χωριά Χαλκί και Μονοίτσια, σε μια τοποθεσία κατάφυτη με ελιές και οπωροφόρα δέντρα, διατηρείται ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Νάξου, ο ιερός ναός του Αγίου Γεωργίου Διασορίτη.

Οικοδομήθηκε τον 11ο αιώνα επάνω σε ερείπια αρχαίου ναού και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του απλού σταυροειδούς εγγεγραμμένου τετρακιόνιου ναού με τρούλο, που δεν είναι συνηθισμένος στη Νάξο. Οι τοίχοι του είναι κτισμένοι από ακατέργαστους λίθους και ο τρούλος του στηρίζεται σε τέσσερις κτιστούς πεσσούς αντί για κίονες, στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη νησιωτική αρχιτεκτονική. Στη δυτική πλευρά του υπάρχει μεταγενέστερος νάρθηκας που προστέθηκε στη βυζαντινή εποχή. Καλύπτεται με καμάρα και στις δύο άκρες του διατηρούνται δύο κενοί τάφοι σε αρκοσόλια. Στη νοτιοανατολική γωνία του, σε μικρογραφημένη παράσταση του Αγίου Ευσταθίου, υπάρχει η επιγραφή με τη δέηση ενός βυζαντινού αξιωματούχου, του πρωτοσπαθάριου Ιωάννη. Στην εποχή της ενετοκρατίας προστέθηκε το κωδωνοστάσιο, με το χαρακτηριστικό οξυκόρυφο τόξο που παραπέμπει σε δυτικά αρχιτεκτονικά πρότυπα.

Το εσωτερικό του ναού είναι κατάγραφο με τοιχογραφίες υψηλής ποιότητας, που αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα σύνολα της εποχής σε ολόκληρη την Ελλάδα. Διακρίνονται για την ηρεμία των μορφών με τα χαρακτηριστικά μεγάλα μάτια, τον πλούτο των χρωμάτων και την πρωτοτυπία απόδοσης των θεμάτων. Στο εικονογραφικό πρόγραμμα είναι περισσότερες οι μεμονωμένες μορφές αγίων, με κυρίαρχες τον Άγιο Γεώργιο, τον Αρχάγγελο Μιχαήλ και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, ενώ οι σύνθετες παραστάσεις είναι λιγότερες. Χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 11ου αιώνα και πρέπει να ανανεώθηκαν τον 13ο αιώνα. Με τοιχογραφίες διακοσμείται και ο νάρθηκας. Κυρίαρχο θέμα εδώ είναι η Δευτέρα Παρουσία, στοιχείο που τονίζει τον ταφικό χαρακτήρα του χώρου. Ανήκουν σε περισσότερες από μία περιόδους και οι παλαιότερες χρονολογούνται στον 13ο αιώνα. Ο ναός διέθετε κομψό μαρμάρινο τέμπλο, από το οποίο έχουν βρεθεί ανάγλυφα θωράκια και κιονόκρανα.