Ι. Ν. Αγίου Ιωάννου Επισκοπής (Επισκοπή Μάστρου)

Σε χαμηλό λόφο νότια του χωριού Μάστρου, επάνω από την πεδιάδα του Αχελώου, υψώνεται ο μεγαλοπρεπής ιερός ναός του Αγίου Ιωάννου Επισκοπής, το σπουδαιότερο βυζαντινό μνημείο της περιοχής.

Ο ναός πρέπει να ήταν η έδρα του επισκόπου του Αχελώου, πόλης που άκμασε μέχρι τον 14ο αιώνα και είναι γνωστή από τις πηγές, αλλά η θέση της δεν έχει ταυτιστεί με ακρίβεια. Οικοδομήθηκε τον 8ο ή 9ο αιώνα και αποτελεί σπάνιο δείγμα μνημείου που θεωρείται συνδετικός κρίκος ανάμεσα στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές και στις βασιλικές της μεσοβυζαντινής περιόδου.
Στην αρχική του μορφή ήταν τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος, με τρεις ημικυκλικές αψίδες και νάρθηκα. Τα κλίτη χωρίζονταν μεταξύ τους με παχείς τοίχους που είχαν τοξωτά ανοίγματα. Περίπου στα μέσα του 19ου αιώνα ο ναός περιορίστηκε στο μεσαίο κλίτος και από την παλαιά βασιλική σήμερα σώζονται μόνο θεμέλια και τμήματα των πλαϊνών τοίχων και του νάρθηκα. Οι τοίχοι του ναού είναι κτισμένοι με αργούς (αλάξευτους) λίθους και πλίνθους που συνδέονται με κονίαμα, ενώ στα κατώτερα τμήματά τους έχουν χρησιμοποιηθεί μεγάλοι λίθοι που προέρχονται μάλλον από τα ερείπια της γειτονικής αρχαίας πόλης του Παιανίου.

Εσωτερικά ο ναός ήταν διακοσμημένος με τοιχογραφίες που χρονολογούνται στον 12ο-13ο αιώνα και αποδίδονται σε ζωγράφο που προερχόταν από μεγάλο καλλιτεχνικό κέντρο. Στην κόγχη του ιερού διατηρείται η Πλατυτέρα, ανάμεσα σε αρχαγγέλους με αυτοκρατορικές στολές που κρατούν σφαίρα. Σώζονται ακόμη μορφές ιεραρχών και αγίων, ενώ σε μικρότερη κλίμακα διακρίνεται ένας γονατιστός κληρικός, που ίσως ήταν ο αφιερωτής του ναού. Το δάπεδο ήταν καλυμμένο με ψηφιδωτό, τμήματα του οποίου σώζονται στο κεντρικό κλίτος και στο ιερό και έχει τη χαρακτηριστική διακόσμηση της παλαιοχριστιανικής εποχής, με γεωμετρικά σχήματα και σχηματοποιημένα φυτά.

Ο ναός είναι αφιερωμένος στο Γενέσιο του Προδρόμου ή στον Άγιο Ιωάννη τον «Ριγανά», όπως λέγεται στην περιοχή, επειδή εορτάζει στις 24 Ιουνίου, εποχή που ανθίζει η ρίγανη.