Μονή Σαγματά (Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος)

Σε ένα πλάτωμα με εντυπωσιακή θέα προς τον κάμπο της Θήβας, στην κορυφή του όρους Υπάτιον ή Σαγμάτιον, είναι κτισμένη η Ιερά Μονή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος γνωστή και ως Μονή Σαγματά, προσωνυμία που οφείλεται είτε στη μορφολογία του βουνού, που θυμίζει σάγμα (σαμάρι), ή στο γεγονός ότι οι μοναχοί της ασκούσαν το επάγγελμα του σαγματοποιού.

Η ίδρυσή της ανάγεται στον 12ο αιώνα, όταν ο όσιος Κλήμης, εγκαταλείποντας τη Μονή του Οσίου Μελετίου στον Κιθαιρώνα, όπου αρχικά μόναζε, εγκαταστάθηκε στον χώρο και ασκήτευσε σε σπήλαιο. Μαζί με τους συνασκητές του οργάνωσαν τη μοναστική κοινότητα, η οποία σύμφωνα με την παράδοση, ευεργετήθηκε από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό (1081-1118). Η μονή για αιώνες αποτέλεσε το πνευματικό κέντρο της περιοχής, αλλά τον 19ο αιώνα έπεσε σε παρακμή, ωστόσο τη δεκαετία του 1970 ανακαινίσθηκε και ανανεώθηκε και σήμερα λειτουργεί ως ανδρική.

Στο μέσο του συγκροτήματος βρίσκεται το καθολικό, που χρονολογείται στον 12ο αιώνα. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο και στη δυτική του πλευρά υπάρχει λιτή, ευρύχωρος νάρθηκας. Στο εσωτερικό του το τέμπλο είναι σύγχρονο, ενώ το αρχικό, που ήταν μαρμάρινο, ανασυστάθηκε και εκτίθεται. Εντυπωσιακό είναι το δάπεδο, που αποτελείται από πολύχρωμα μαρμαροθετήματα και διακοσμείται με γεωμετρικά σχήματα και εξαιρετικές παραστάσεις από το φυτικό και το ζωικό βασίλειο. Στο σκευοφυλάκιο φυλάσσεται σταυρός με Τίμιο Ξύλο, ο οποίος θεωρείται δώρο του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, ενώ εξέχουσα θέση κατέχει η κάρα του οσίου Κλήμεντος, που προσελκύει πλήθη προσκυνητών. Το συγκρότημα συμπληρώνουν η τράπεζα και το φωτάναμμα του 12ου αιώνα, καθώς και βοηθητικά κτήρια και κελιά, που ανάγονται κυρίως στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Στη μονή υπάρχει παρεκκλήσιο αφιερωμένο στον σύγχρονο Ρώσο άγιο, Λουκά τον Ιατρό (1877-1961).