Ιερά Μονή Εισοδίων της Θεοτόκου (Μονή Καισαριανής)

Στη δυτική πλαγιά του Υμηττού, κρυμμένη σε κατάφυτη, ειδυλλιακή κοιλάδα, βρίσκεται η ιερά μονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, γνωστή ως Μονή Καισαριανής, ονομασία που αναφέρεται πρώτη φορά στις αρχές του 13ου αιώνα αλλά η προέλευσή της παραμένει ανεξακρίβωτη.

Το πρώτο χριστιανικό κέντρο της περιοχής ιδρύθηκε τον 5ο-6ο αιώνα, στον γειτονικό λόφο του «Φραγκομονάστηρου», και μεταφέρθηκε στη σημερινή θέση τον 11ο αιώνα. Την περίοδο της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας η μονή ήταν ανεξάρτητη και αφορολόγητη, διέθετε οικονομική ευρωστία και αποτελούσε σημαντικό πνευματικό κέντρο, με πλούσια βιβλιοθήκη και λόγιους ηγούμενους. Άρχισε να παρακμάζει στα τέλη του 18ου αιώνα και διαλύθηκε το1834 με διάταγμα της αντιβασιλείας του Όθωνα.

Το μοναστηριακό συγκρότημα περιβάλλεται από ψηλό περίβολο με δύο πύλες, μία δυτικά και μία ανατολικά, όπου υπάρχει η πηγή της Κριοκεφαλής.
Αρχιτεκτονικά, το καθολικό ανήκει στην παραλλαγή του ημισύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο. Χρονολογείται στον 11ο αιώνα και θεωρείται σταθμός στην εξέλιξη της ελλαδικής ναοδομίας λόγω της ποιότητας και της τεχνοτροπίας κατασκευής του. Μεταγενέστερες προσθήκες (16ος και 17ος αιώνας) αποτελούν το παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου και ο νάρθηκας με τρούλο. Από τον αρχικό εσωτερικό διάκοσμο του καθολικού έχουν σωθεί μόνο τμήματα του μαρμάρινου τέμπλου. Οι τοιχογραφίες είναι νεότερες, του 18ου αιώνα, με εξαίρεση μόνο τη μορφή της Θεοτόκου Δεομένης, που είναι του 14ου αιώνα.

Σύγχρονος με το καθολικό ήταν ο λουτρώνας, ένα από τα ελάχιστα γνωστά δείγματα στην Ελλάδα. Πρόκειται για τρίκογχο κτίριο με τρούλο, που διέθετε σύστημα από αγωγούς νερού και αέρα, και κατά την Τουρκοκρατία μετατράπηκε σε ελαιοτριβείο. Απέναντι από το καθολικό σώζεται η τράπεζα της μονής και το μαγειρείο με την ψηλή καπνοδόχο, που τοποθετούνται στον 16ο ή 17ο αιώνα, ενώ μεταγενέστερα είναι το διώροφο συγκρότημα των κελιών και ο τριώροφος πύργος της γνωστής αθηναϊκής οικογένειας των Μπενιζέλων.
Η μονή είναι αρχαιολογικός χώρος υπαγόμενος στο Υπουργείο Πολιτισμού.