Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Γηρομερίου Πάργας

Στο μέσο της απότομης, καταπράσινης χαράδρας στις δυτικές πλαγιές του όρους Φαρμακοβούνι, κοντά στους Φιλιάτες, και σε απόσταση 2 χιλιομέτρων από το χωριό Γηρομέρι, δεσπόζει η εντυπωσιακή μονή που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου.

Σύμφωνα με την παράδοση, ιδρύθηκε στις αρχές του 14ου αιώνα, από τον μοναχό Νείλο Εριχιώτη, στη θέση όπου υπήρχε παλαιότερα μονή της Παναγίας Οδηγήτριας. Η μονή ήταν σταυροπηγιακή – υπαγόταν δηλαδή απευθείας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο –, εξελίχθηκε σε σημαντικό μοναστικό κέντρο και γνώρισε μεγάλη ακμή, που κορυφώθηκε τον 16ο αιώνα, εποχή κατά την οποία λέγεται ότι φιλοξενούσε 300 μοναχούς. Στους χώρους της λειτουργούσε σχολείο, καθώς και αξιόλογη βιβλιοθήκη, που κάηκε το 1835. Επίσης, στις αρχές του 20ού αιώνα διέθετε ιερατική σχολή με διευθυντή τον ηγούμενό της, ενώ με έξοδά της λειτουργούσαν σχολεία σε ορισμένα χωριά της περιοχής.

Το συγκρότημα της μονής περικλείεται από περίβολο και συγκροτήματα κελιών, και στο κέντρο του δεσπόζει το καθολικό. Ο ναός είναι μικρός, σταυροειδής με τρούλο που στηρίζεται σε τέσσερις κίονες. Οικοδομήθηκε το 1568, με έξοδα του βοεβόδα της Ουγγροβλαχίας Αξιώτη, από την Πωγωνιανή, αλλά ορισμένα τμήματά του θεωρείται ότι ανήκουν σε παλαιότερο ναό, του 14ου αιώνα.

Τον 16ο αιώνα έγινε και η αγιογράφησή του, που συνδυάζει με μοναδικό τρόπο τη βυζαντινή και τη δυτική τεχνοτροπία, ενώ οι μεταγενέστερες τοιχογραφίες, του 1679, διακρίνονται για το περισσότερο λαϊκό ύφος τους.

Το τέμπλο, που κατασκευάσθηκε μάλλον στα τέλη του 18ου αιώνα και επιχρυσώθηκε το 1829, είναι έργο εξαιρετικής τέχνης και αποδίδεται σε Ηπειρώτες τεχνίτες. Οι εικόνες του είναι αφιερώματα πιστών από το Μονοδένδρι, του 1824, έργα του Μονοδενδριώτη αγιογράφου Δημήτριου Παπαδιαμάντη. Σε προσκυνητάρι σύγχρονο με το τέμπλο βρίσκεται η εικόνα Παναγίας Οδηγήτριας, η παλαιότερη της μονής, των αρχών του 14ου αιώνα. Διατηρούνται, επίσης, πολλά ιερά κειμήλια και σημαντικά έγγραφα.

Η μονή σήμερα λειτουργεί ως ανδρική και πανηγυρίζει στις 15 Αυγούστου και στις 2 Ιανουαρίου, ημέρα εορτασμού του Οσίου Νείλου.