Ιερά Μονή Λουκούς (Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος)

Σε μια όμορφη τοποθεσία με πανοραμική θέα, κατάσπαρτη από αρχαιότητες, στον κάμπο της Θυρέας, σε μικρή απόσταση από το Άστρος, βρίσκεται η Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, που έχει επικρατήσει να ονομάζεται Μονή Λουκούς. Για την ονομασία της υπάρχουν πολλές απόψεις, με επικρατέστερη αυτή που τη σχετίζει με τη λατινική λέξη lucus, που σημαίνει ειδυλλιακό τοπίο, ιερό άλσος.

Είναι κτισμένη στη θέση της αρχαίας Εύας, στα ερείπια του ιερού του Πολεμοκράτη, το οποίο κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο είχε μετατραπεί σε εκκλησία, ενώ δίπλα στη μονή σώζεται η έπαυλη του σοφιστή Ηρώδη του Αττικού, του 2ου αιώνα μ.Χ.

Το σημερινό καθολικό της μονής, που διαδέχθηκε την παλαιοχριστιανική βασιλική, κτίστηκε τον 12^ο αιώνα, όπως δείχνει ένα χάραγμα του έτους 1117, αλλά και η τοιχοποιία του. Η μονή ήταν σταυροπηγιακή, δηλαδή υπαγόταν κατευθείαν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, σύμφωνα με σιγίλλιο του Πατριάρχη Διονυσίου Β΄, των μέσων του 16^ου αιώνα. Την περίοδο της Ενετοκρατίας και έως το 1715 πέρασε στους ρωμαιοκαθολικούς κινστερκιανούς μοναχούς. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, λόγω της οικονομικής της ευμάρειας, διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο, ενισχύοντας τα σχολεία της περιοχής και τον απελευθερωτικό αγώνα. Το 1826, υπό την απειλή των στρατευμάτων του Ιμπραήμ, εγκαταλείφθηκε και πυρπολήθηκε από τους Τούρκους. Με θαυμαστό τρόπο σώθηκε τότε το καθολικό και η μονή ξαναλειτούργησε περίπου δέκα χρόνια αργότερα. Από το 1946 έχει μετατραπεί σε γυναικεία.

Στο μοναστηριακό συγκρότημα αποτυπώνεται όλη η ιστορία της περιοχής, καθώς στο εσωτερικό του περιβόλου του υπάρχουν διάσπαρτα αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη, ενώ πολλά είναι εντοιχισμένα στα νεότερα κτήρια. Στο κέντρο του χώρου δεσπόζει το καθολικό, σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, με τρούλο που στηρίζεται σε τέσσερις κίονες.
Εξωτερικά έχει πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο, και ρωμαϊκά γλυπτά ενσωματωμένα στην τοιχοποιία του, ενώ μαρμάρινα γλυπτά κοσμούν και το δάπεδο. Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος, με πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα. Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται στο έτος 1649 και είναι έργο άγνωστου αγιογράφου. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο και οι δεσποτικές εικόνες, όπως και η θαυματουργή εικόνα της Μεταμόρφωσης ανάγονται στα μέσα του 17ου αιώνα. Γύρω από το καθολικό υψώνονται διώροφα κτίσματα, κελλιά, παρεκκλήσια, και ο μεταβυζαντινός πύργος, ένας από τους τέσσερις που υπήρχαν αρχικά. Σπουδαία είναι η βιβλιοθήκη της μονής, στην οποία φυλάσσονται περίπου 300 τόμοι χειρογράφων, πατριαρχικά σιγίλλια, κώδικες, και πολλά κειμήλια.