Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος(Μονή Βράχας)

Στην απομονωμένη, ορεινή περιοχή βόρεια του χωριού Βράχα της Ευρυτανίας, μέσα στο δάσος από βελανιδιές, βρίσκεται η ιστορική ομώνυμη μονή, η σπουδαιότερη των ανατολικών Αγράφων, αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα.

Είναι άγνωστο πότε ακριβώς ιδρύθηκε, αλλά η ύπαρξή της επιβεβαιώνεται από το 1600-1650. Γνώρισε μεγάλη ακμή την περίοδο της Τουρκοκρατίας και είχε το σταυροπηγιακό προνόμιο. Τον 18ο αιώνα πρέπει να καταστράφηκε, γιατί, όπως μας πληροφορεί η κτητορική επιγραφή στο καθολικό της, ο ηγούμενος Δαμασκηνός και μια οικογένεια προσκυνητών από γειτονικό χωριό ανακαίνισαν τον ναό το 1745. Απέκτησε αξιόλογη περιουσία, κυρίως κτηνοτροφική, διέθετε βιβλιοθήκη και φιλοξενούσε σχολείο, ενώ παράλληλα έγινε ένα είδος γεωπονικής σχολής για τους κατοίκους της περιοχής. Στα χρόνια της επανάστασης του 1821 συνδέθηκε με τη δράση του ήρωα Γεώργιου Καραϊσκάκη και βρέθηκε στο επίκεντρο της μάχης που έγινε ανάμεσα στις δυνάμεις του και στους Τούρκους τον Μάιο του 1824. Η μονή διαλύθηκε το 1833 και το 1929-1930 τα κτίσματά της κατεδαφίστηκαν.

Από το συγκρότημα διατηρείται μόνο το καθολικό, σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με νάρθηκα και εξωνάρθηκα, και τρούλο που στηρίζεται εσωτερικά σε τέσσερις κίονες. Ανήκει σε παραλλαγή του αθωνικού αρχιτεκτονικού τύπου, δηλαδή έχει δύο κόγχες στους πλάγιους τοίχους, οι οποίες ονομάζονται χοροί επειδή εκεί στέκονταν οι ψάλτες. Η κατασκευή του κυρίως ναού και του εξωνάρθηκα φαίνεται ότι έγινε από δύο διαφορετικά συνεργεία, σε διαφορετικές περιόδους.
Στο εσωτερικό του ναού και εξωτερικά στον εξωνάρθηκα διατηρούνται σε καλή κατάσταση τοιχογραφίες που ολοκληρώθηκαν το 1753 οι πρώτες και το 1758 οι δεύτερες. Πρόκειται για αξιόλογα έργα λαϊκής τεχνοτροπίας που αποδίδονται σε μαθητές της σχολής του περίφημου αγιογράφου και ιερομόναχου Διονυσίου εκ Φουρνά. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ακόμη το επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο και οι ωραίες φορητές εικόνες. Στα δυτικά του ναού έχουν αποκαλυφθεί ερείπια διώροφου κτίσματος, που πιθανότατα στέγαζε κελλιά και τον ξενώνα της μονής.