Εκκλησίες στο Κάστρο Σερβίων

Μέσα στο βυζαντινό κάστρο των Σερβίων, που δεσπόζει επάνω από τον σύγχρονο οικισμό, στην πυκνοκατοικημένη, άλλοτε, κάτω πόλη, σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση σπουδαίοι βυζαντινοί ναοί με ενδιαφέρουσα αγιογράφηση.

Στη δυτική γωνία της κάτω πόλης βρίσκεται η βασιλική των Κατηχουμένων ή Σαράντα Πόρτες, που ήταν ο επισκοπικός ναός των Σερβίων, αφιερωμένος στον Άγιο Δημήτριο. Κτίστηκε γύρω στο 1000, στη θέση παλαιότερου παλαιοχριστιανικού ναού και ήταν τρίκλιτη με νάρθηκα και υπερυψωμένο το κεντρικό κλίτος, στεγασμένο με δίρριχτη στέγη που σχηματίζει φωταγωγό. Επισκευάσθηκε, ανοικοδομήθηκε και αγιογραφήθηκε αρκετές φορές, από τον 12ο έως τον 16ο αιώνα.

Λίγο χαμηλότερα, στο βορειοδυτικό τμήμα του περιβόλου του κάστρου, βρίσκεται ο ναός των Αγίων Θεοδώρων, του δεύτερου μισού του 11ου αιώνα. Ήταν καθολικό σταυροπηγιακής μονής, από την οποία σήμερα σώζονται μόνο ερείπια του περιβόλου και η καμαροσκέπαστη δεξαμενή του νερού. Ο ναός είναι μονόχωρος με ξύλινη στέγη και εξωτερικά οι τοίχοι του διακοσμούνται με κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Στο εσωτερικό του και εξωτερικά στον δυτικό του τοίχο σώζονται οι τοιχογραφίες του 1497, αντιπροσωπευτικά δείγματα της μακεδονικής τέχνης του τέλους της βυζαντινής εποχής και της αρχής της τουρκοκρατίας. Είναι έργα δύο ζωγράφων και συνδέονται τεχνοτροπικά με το εργαστήριο της Καστοριάς.

Κοντά στο βόρειο τμήμα του τείχους σώζεται ο μικρός ναός του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου, που επίσης ήταν καθολικό μοναστηριού. Χρονολογείται στον 14ο αιώνα και είναι μικρή μονόκλιτη βασιλική, που εσωτερικά διατηρεί λίγα σπαράγματα του τοιχογραφικού της διακόσμου.

Λίγο έξω από τα τείχη της κάτω πόλης, κοντά στη βόρεια πύλη, επάνω σε ένα στενό βράχο στέκει ο κομψός ναός των Αγίων Αναργύρων, του 11ου-12ου αιώνα. Είναι μονόχωρος με ορθογώνια αψίδα διακοσμημένη με κεραμοπλαστικά κοσμήματα. Το εσωτερικό του είναι διακοσμημένο με τοιχογραφίες που χρονολογούνται στο 1510 και αποδίδονται σε δύο ζωγράφους, από τους οποίους εκείνος που φιλοτέχνησε το μεγαλύτερο μέρος φαίνεται να ανήκει στο καστοριανό εργαστήριο.