Ι.Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου (Παναγία της Αιανής)

Στο κέντρο της Αιανής, στο άκρο της καταπράσινης πλατείας, στέκει ο βυζαντινός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, που οι ντόπιοι ονομάζουν «Παναγία της Αιανής».

Κτίστηκε πιθανότατα στα τέλη του 11ου με αρχές του 12ου αιώνα. Όπως αναφέρει η κτητορική επιγραφή, τουλάχιστον κατά τον 16ο αιώνα ήταν καθολικό μονής, από την οποία διατηρούνταν, μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, ερείπια του περιβόλου, της δεξαμενής και του κωδωνοστασίου. Ο ναός είναι μονόχωρος με νάρθηκα και εξωνάρθηκα και έχει υποστεί μετατροπές και επεμβάσεις, τον 16ο και τον 19ο αιώνα, αλλά σε μεγάλο βαθμό διατηρεί την αρχική του μορφή. Στεγάζεται με δίρριχτη στέγη αν και φαίνεται ότι αρχικά είχε τρούλο, ο οποίος κατέρρευσε τον 16ο αιώνα. Οι τοίχοι του είναι κτισμένοι με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποίας και εξωτερικά διακοσμούνται με μεγάλα αψιδώματα που πλαισιώνουν τα τρίλοβα παράθυρα και τη θύρα στους πλαϊνούς τοίχους, στοιχεία που παραπέμπουν στην αρχιτεκτονική της Κωνσταντινούπολης. Τα τρίλοβα ανοίγματα φράχθηκαν τον 19ο αιώνα. Ο εξωνάρθηκας και ο χώρος γύρω από τον ναό μέχρι τον 18ο αιώνα χρησίμευαν για την ταφή μοναχών και κληρικών, ενώ στη νότια πλευρά πρέπει να υπήρχε κτίσμα που χρησίμευε ως παρεκκλήσι.

Στο εσωτερικό του, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι το τρίβηλο που ενώνει τον νάρθηκα με τον κυρίως ναό, στοιχείο σπάνιο στους βυζαντινούς χρόνους και περισσότερο συνηθισμένο στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Οι τοίχοι διακοσμούνται με τοιχογραφίες που ανήκουν σε διάφορες φάσεις. Η πρώτη διακόσμηση έγινε τον 11ο-12ο αιώνα, ενώ το 1596 ο ναός αγιογραφήθηκε ολόκληρος και τον 18ο αιώνα ο εξωνάρθηκας αγιογραφήθηκε πάλι από τον ζωγράφο Πάνο από τα Ιωάννινα. Το 1877 ζωγραφήθηκαν εκ νέου ή αποκαταστάθηκαν τα παλαιότερα κατεστραμμένα τμήματα των τοιχογραφιών από τον γνωστό ζωγράφο Δημήτριο Αδάμ Πιτένη από τη Σαμαρίνα. Το τέμπλο είναι έργο του 19ου αιώνα αλλά έχει ενσωματώσει και τμήματα του παλαιότερου, του 16ου-17ου αιώνα.