Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου (Παναγία στο Σπήλαιο)

Στην είσοδο του χωριού Σπήλαιο των Γρεβενών, ένα από τα παλαιότερα παραδοσιακά χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, που είναι κτισμένο σε υψόμετρο 960 μ., βρίσκεται η ιστορική μονή της Κοίμησης της Θεοτόκου.

Ιδρύθηκε το 1633, όταν αρχιεπίσκοπος ήταν ο Γαβριήλ από τη Μηλιά Μετσόβου και αρχικά υπαγόταν στην Αρχιεπισκοπή Αχριδών, ενώ μετά το 1767 περιήλθε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Σε όλη την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην παιδεία της περιοχής και συνέβαλε στους απελευθερωτικούς αγώνες των κατοίκων της. Το 1935 συγχωνεύθηκε με την Ιερά Μονή Ζάβορδας. Από το συγκρότημα της μονής σήμερα έχει σωθεί μόνο το καθολικό και το ισόγειο της μιας πτέρυγας των κελλιών.

Το καθολικό έχει όλα τα χαρακτηριστικά της μακεδονικής μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με τρούλο, Ιερό Βήμα με τρεις αψίδες στα ανατολικά, και νάρθηκα στα δυτικά. Στους δύο πλάγιους τοίχους σχηματίζονται μεγάλες κόγχες, οι οποίες ονομάζονται χοροί, διότι εκεί στέκονται οι χοροί των ψαλτών. Σε μεταγενέστερη φάση προστέθηκε στα δυτικά ευρύχωρος εξωνάρθηκας και στη βορειοδυτική γωνία κωδωνοστάσιο. Οι τοίχοι του ναού στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι κτισμένοι με αργούς λίθους, ενώ με ιδιαίτερη επιμέλεια, από πελεκημένες πέτρες και σειρές από πλίνθους, είναι κτισμένες οι κόγχες και οι δύο τρούλοι, ο μεγαλύτερος κεντρικός και του νάρθηκα, όπου διαμορφώνονται αψιδώματα.

Στο εσωτερικό, ο ναός είναι κατάγραφος και ο διάκοσμός του ανήκει σε δύο φάσεις. Στην πρώτη, του 1650, χρονολογούνται οι τοιχογραφίες του κεντρικού τμήματος του κυρίως ναού, του τρούλου και των χορών, που είναι έργο των αγιογράφων Νικόλαου και Ιωάννη. Το υπόλοιπο τμήμα του ναού και τον νάρθηκα αγιογράφησαν το 1658 οι ζωγράφοι Μιχάλης από τη Ζέρμα Ηπείρου και Ηλίας από το Επταχώρι Καστοριάς. Οι τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα είναι έργο του 1911 και έγιναν από τον ζωγράφο Γεώργιο Πιτένη από τη Σαμαρίνα. Αξιόλογα έργα ξυλογλυπτικής του 17ου αιώνα είναι το τέμπλο, η πόρτα και τα παράθυρα του ναού.