Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Παλαιοκαρυάς

Στην καταπράσινη πλαγιά του ορεινού όγκου των Αντιχασίων, στον δρόμο που οδηγεί από την Ελασσόνα στα Γρεβενά, στα νότια της Κρανιάς, βρίσκεται ένα από τα σπουδαιότερα μοναστήρια της περιοχής, η ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος που είναι γνωστή ως Μονή Παλαιοκαρυάς.

Ιδρύθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα, πιθανότατα λίγο πριν από το 1630, και είναι γνωστό ότι ξανακτίστηκε εκ θεμελίων το 1792. Διέθετε σημαντική περιουσία αλλά άρχισε να παρακμάζει γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα και το 1928 διαλύθηκε και συγχωνεύθηκε με τη Μονή Ολυμπιώτισσας της Ελασσόνας.

Από το αρχικό συγκρότημα σήμερα σώζεται το καθολικό και ο εντυπωσιακός πύργος που αποτελούσε μέρος της οχύρωσης της μονής. Ο ναός κτίστηκε το 1806 στη θέση παλαιότερου, και είναι χαρακτηριστικό ότι στην κατασκευή του έχει χρησιμοποιηθεί το ίδιο οικοδομικό υλικό. Είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με νάρθηκα, και τρούλο που στηρίζεται σε τέσσερις κίονες, ενώ ανήκει στον αθωνικό τύπο, δηλαδή σχηματίζει κόγχες και στους πλάγιους τοίχους. Η τοιχοποιία του ακολουθούσε το λεγόμενο ατελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα, με αδρά πελεκημένους λίθους και καλύτερα επεξεργασμένους πωρόλιθους στις γωνίες, αλλά σήμερα έχει αλλοιωθεί από μεταγενέστερες επεμβάσεις.

Στο εσωτερικό του σώζονται λίγες τοιχογραφίες, καθώς η αγιογράφηση του ναού ξεκίνησε το 1828 αλλά δεν ολοκληρώθηκε, και περιορίστηκε στο ιερό, ενώ στους υπόλοιπους χώρους έχει γίνει μόνο η προετοιμασία των μορφών. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο και έχει υποστεί αρκετές μετατροπές, ωστόσο περιλαμβάνει μία επιγραφή που αναφέρει ως έτος κατασκευής το 1626, προέρχεται δηλαδή από τον πρώτο ναό. Ο πύργος, που υψώνεται στη βορειοανατολική γωνία, κτίστηκε το 1801 και στέγαζε το ηγουμενείο και έναν ημιυπόγειο αποθηκευτικό χώρο. Ήταν τριώροφος, με εσωτερικές ξύλινες σκάλες που δεν σώζονται σήμερα, η στέγη του ήταν θολωτή, σκεπασμένη με πλάκες, και στους τοίχους του είχε πολεμίστρες. Επίσης, από το παλαιό συγκρότημα σώζεται και το αγίασμα.