Ιερά Μονη Οσίου Βαρλαάμ

Απέναντι από τη Μονή του Μεγάλου Μετεώρου, στην κορυφή του λίγο μικρότερου, αλλά εξίσου επιβλητικού βράχου, δεσπόζει η Μονή του Οσίου Βαρλαάμ, η δεύτερη μεγαλύτερη των Μετεώρων, αφιερωμένη στη μνήμη των Αγίων Πάντων.

Η ιστορία της ανάγεται στον 14ο αιώνα, όταν ασκήτευσε στον βράχο ο αναχωρητής Βαρλαάμ, από τον οποίο πήρε και το όνομά της. Αργότερα, τα έτη 1541-1542, σύμφωνα με τις επιγραφές και τις αρχειακές πηγές, οι Γιαννιώτες αδελφοί ιερομόναχοι Θεοφάνης και Νεκτάριος Αψαράδες ή Αψαράτες έκτισαν στην ίδια θέση το σημερινό καθολικό.

Ο ναός είναι δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και ανήκει στον λεγόμενο «αθωνικό» τρίκογχο τύπο. Χαρακτηριστικό του τύπου αυτού είναι ότι εκτός από την ανατολική ημικυκλική κόγχη του ιερού υπάρχουν ημικυκλικές κόγχες στη νότια και στη βόρεια πλευρά, που ονομάζονται «χοροί», διότι εκεί στέκονται οι χοροί των ψαλτών. Στα δυτικά υπάρχει ευρύχωρος νάρθηκας, η λιτή, όπως ονομάζεται στα μοναστήρια.

Εσωτερικά ο ναός διακοσμείται με τοιχογραφίες που διακρίνονται σε δύο χρονικές περιόδους. Στην πρώτη ανήκουν οι τοιχογραφίες του κυρίως ναού, που σύμφωνα με επιγραφή χρονολογούνται στο 1548. Το όνομα του δημιουργού τους δεν αναφέρεται, αλλά με βάση την τεχνοτροπία τους αποδίδονται στη λεγόμενη «Σχολή των Θηβών» ή της «Βορειοδυτικής Ελλάδας» και θεωρούνται έργο του Θηβαίου ζωγράφου Φράγκου Κατελάνου. Στη δεύτερη περίοδο ανήκουν οι τοιχογραφίες της λιτής, οι οποίες, σύμφωνα με επιγραφή, έγιναν το 1566 με δαπάνη του επισκόπου Βελλάς Ιωαννίνων, Αντωνίου Αψαρά. Την αγιογράφηση της λιτής ανέλαβαν οι αδελφοί Θηβαίοι ζωγράφοι, ο ιερέας Γεώργιος και ο Φράγκος Κονταρής. Η ζωγραφική χαρακτηρίζεται από το πλήθος των πολυπρόσωπων σκηνών και την αφηγηματική της διάθεση. Ο διάκοσμος του καθολικού ανακαινίσθηκε τα έτη 1780-1782 με δαπάνη του επισκόπου Σταγών Παρθενίου, όπως μας πληροφορεί επιγραφή που σώζεται στον νάρθηκα. Στοιχεία αυτής της ανακαίνισης σήμερα δεν διακρίνονται και είναι πιθανό να έγιναν απλώς εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών που ήδη υπήρχαν. Ο ίδιος επίσκοπος χρηματοδότησε την ανέγερση εξωνάρθηκα, ο οποίος διατηρήθηκε έως το 1857. Στη θέση του κατασκευάσθηκε ο σημερινός, με τον ξενώνα στον επάνω όροφο. Στο εσωτερικό του καθολικού αξιόλογο είναι και το σύγχρονο ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο.

Στο συγκρότημα της μονής, εκτός από το καθολικό, ενδιαφέρον παρουσιάζουν και άλλα κτήρια, όπως η εστία ή το μαγειρείο, το νοσοκομείο και η παλαιά τράπεζα, που σήμερα χρησιμοποιείται ως σκευοφυλάκιο - μουσείο. Στο μουσείο φιλοξενούνται χειρόγραφα, παλαιά βιβλία, εικόνες, άμφια και εκκλησιαστικά σκεύη. Στο βορειοδυτικό άκρο του βράχου βρίσκεται το παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών. Πρόκειται για μονόχωρο ξυλόστεγο ναό, ο οποίος, σύμφωνα με επιγραφή, κτίστηκε το 1627 και τοιχογραφήθηκε το 1637 από τον ιερέα Ιωάννη, που καταγόταν από την Καλαμπάκα. Ο ναός των Τριών Ιεραρχών αντικατέστησε το παρεκκλήσι που είχε κτίσει ο ασκητής όσιος Βαρλαάμ και είχαν ανακαινίσει οι αδελφοί Αψαράδες. 

Η μονή είναι ανδρική και πανηγυρίζει την ημέρα των Αγίων Πάντων.