Ι. Ν. Αγίου Αχιλλείου

Στο μαγευτικό τοπίο της Μικρής Πρέσπας, επάνω στο νησάκι του Αγίου Αχιλλείου, περιτριγυρισμένος από το ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον της λίμνης, δεσπόζει ερειπωμένος ο ομώνυμος ναός, το σπουδαιότερο από τα βυζαντινά μνημεία των Πρεσπών.

Οικοδομήθηκε στη δεκαετία του 980 από τον τσάρο των Βουλγάρων Σαμουήλ, για να στεγάσει το λείψανο του αγίου Αχιλλείου, επισκόπου Λαρίσης. Όταν κατέκτησε τη Λάρισα, ο Σαμουήλ μετέφερε στην Πρέσπα το λείψανο, προκειμένου να δώσει την απαραίτητη ιερότητα στην πρωτεύουσα του νέου του κράτους και μαζί μετέφερε Λαρισαίους τεχνίτες για να οικοδομήσουν τον ναό, που έγινε έδρα του βουλγαρικού πατριαρχείου. Μετά την ανακατάληψη της περιοχής από τους Βυζαντινούς, το 1018, ο ναός εξαρτήθηκε από την αρχιεπισκοπή Αχρίδος. Το 1072 λεηλατήθηκε από Αλαμάνους και Φράγκους επιδρομείς και ερημώθηκε προσωρινά αλλά συνέχισε να λειτουργεί ως επισκοπικός τουλάχιστον έως τα μέσα του 15ου αιώνα και ο χώρος γύρω του ήταν το κοιμητήριο του βυζαντινού οικισμού.

Ο ναός είναι μεγάλος σε διαστάσεις και ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, με μεγάλο νάρθηκα που είχε πέντε εισόδους. Οι τοίχοι του είναι κτισμένοι από ασβεστόλιθους και το δάπεδό του είναι στρωμένο με μεγάλες ανάγλυφες ασβεστολιθικές πλάκες σε δεύτερη χρήση. Στο εσωτερικό του, τα κλίτη χωρίζονταν με δύο σειρές πεσσών, ενώ το ιερό διακρινόταν με μαρμάρινο τέμπλο. Στο διακονικό διατηρείται η λάρνακα του Αγίου Αχιλλείου και στο νότιο κλίτος του ναού έχουν αποκαλυφθεί τέσσερις μαρμάρινες ταφικές λάρνακες που περιείχαν τα οστά επιφανών προσώπων και εντυπωσιακά ευρήματα, όπως ένα μεταξωτό χρυσοϋφαντό ύφασμα με απεικονίσεις αετών. Στους τοίχους του ναού διατηρήθηκαν λείψανα τοιχογραφιών του 11ου και του 12ου αιώνα. Στο ιερό διακρίνονται δώδεκα αψίδες ζωγραφισμένες με κόκκινο χρώμα, στις οποίες αναγράφονται οι έδρες επισκόπων της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος. Οι λιγοστές παραστάσεις του 12ου αιώνα, μορφές στρατιωτικών αγίων, της Παναγίας και ενός αγγέλου, έχουν αποτοιχισθεί και εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας.