Ι.Ν. Παναγίας Παντανάσσης της Μονεμβασιάς

Στο νεκροταφείο του μικρού γραφικού οικισμού της Παντάνασσας, περίπου στο μέσο της διαδρομής από τους Μολάους προς τη Νεάπολη, βρίσκεται ένα από τα πιο σημαντικά και καλοδιατηρημένα βυζαντινά μνημεία της περιοχής, ο ναός της Παναγίας Παντανάσσης της Μονεμβασιάς ή της Γερουμάνας, γνωστός και ως ναός του Αγίου Αθανασίου, από την παλαιότερη ονομασία του γειτονικού χωριού Κρυόβρυση.

Χρονολογείται στον 12ο ή στον 13ο αιώνα και η τοπική παράδοση τον συνδέει με μια βυζαντινή βασιλοπούλα που έκτισε εκκλησίες στην περιοχή. Πράγματι, είναι πιθανό να συνδέεται με την ιστορία των παιδιών του αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου, που έμειναν με τον αδελφό του, δεσπότη του Μυστρά, όταν ο ίδιος κατέφυγε στη Δύση, και λέγεται ότι τάφηκαν στην περιοχή της Μονεμβασιάς, όπου ήλθαν όταν ο Μυστράς καταλήφθηκε από τους Ιωαννίτες ιππότες.

Ο ναός είναι σχεδόν τετράγωνος σε κάτοψη, σταυροειδής εγγεγραμμένος, με μεταγενέστερο νάρθηκα και ο σχεδιασμός του χαρακτηρίζεται από ακρίβεια και συμμετρία. Έχει πέντε τρούλους, ένα κεντρικό που στηρίζεται σε τέσσερις κίονες εσωτερικά, και τέσσερις μικρότερους στα γωνιακά διαμερίσματα. Αυτή η διαμόρφωση, σε συνδυασμό με την πλινθοπερίκλειστη κατασκευή των τοίχων, αμελέστερη στο κατώτερο τμήμα, και ορισμένα ακόμη δομικά χαρακτηριστικά, παραπέμπουν σε επιδράσεις από την παράδοση της Δύσης, συνδυασμένες με στοιχεία της παραδοσιακής βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Στο εσωτερικό του διατηρούνται μόνο τμήματα του τοιχογραφικού διακόσμου που κάλυπτε αρχικά όλες τις επιφάνειες, έργο καλής ποιότητας, χαρακτηριστικό της παλαιολόγειας τέχνης. Το ιερό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με κτιστό τέμπλο στο οποίο υπάρχουν εσοχές για την τοποθέτηση φορητών εικόνων.

Σήμερα ο ναός είναι τρισυπόστατος, αφιερωμένος στην Παναγία, στον Άγιο Αθανάσιο και στον Άγιο Σπυρίδωνα και εορτάζει τρεις φορές τον χρόνο, αντίστοιχα στις 15 Αυγούστου, στις 2 Μαΐου και στις 12 Δεκεμβρίου.