Παλαιαχώρα (Παλιαχώρα ή Παλιάχωρα)

Στον απόκρημνο λόφο που βρίσκεται απέναντι από την ιερά Μονή του Αγίου Νεκταρίου, στην περιοχή Ξάντος, σώζονται τα ερείπια της Παλιαχώρας, της βυζαντινής πρωτεύουσας της Αίγινας, που είναι γνωστή και ως «νησιώτικος Μυστράς».

Στην ίδια περιοχή βρισκόταν η αρχαία πόλη Οίη, ενώ ήδη τον 5ο-6ο αιώνα πρέπει να υπήρχαν χριστιανικοί ναοί. Η βυζαντινή εγκατάσταση χρονολογείται το 896, όταν οι κάτοικοι της Αίγινας μετακινήθηκαν εδώ προσπαθώντας να αποφύγουν τις πειρατικές επιδρομές. Η πόλη αναπτύχθηκε αμφιθεατρικά στην πλαγιά του λόφου, με μικρά, πυκνοκτισμένα σπίτια, ανάμεσα στα οποία λέγεται ότι υπήρχαν 365 εκκλησίες, μία για κάθε ημέρα του έτους. Από τις αρχές του 13ου αιώνα η Παλιαχώρα γνώρισε διαφορετικούς κατακτητές και υπέστη πολλές καταστροφές, με σοβαρότερη εκείνη του πειρατή Μπαρμπαρόσα, το 1537. Στις αρχές του 19ου αιώνα οι κάτοικοί της άρχισαν να την εγκαταλείπουν και να συγκεντρώνονται στη σημερινή πρωτεύουσα, έτσι τα κτήριά της ερήμωσαν και κατέρρευσαν.

Σήμερα, στον λόφο διακρίνονται τα ερείπια του κάστρου, που κτίστηκε από τους Βενετούς το 1654, και των ναών, από τους οποίους σώζονται μόνο 38. Οι περισσότεροι είναι μικροί, μονόκλιτοι, και ανήκουν στον τύπο της βασιλικής, ενώ υπάρχουν σταυροειδείς αλλά και δίδυμοι ναοί, που ήταν αφιερωμένοι σε δύο αγίους ή λειτουργούσαν για δύο διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα.

Μητρόπολη στη βυζαντινή εποχή ήταν η Παναγία Φορίτισσα (μετέπειτα Άγιος Γεώργιος Καθολικός), και στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας η Επισκοπή, σε ένα κελί της οποίας κατοικούσε ο Άγιος Διονύσιος Ζακύνθου, που διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος Αιγίνης το 1576-1579. Άλλοι σημαντικοί ναοί είναι ο Σταυρός, στην είσοδο της πόλης, η Μεταμόρφωση, με όμορφη τοιχογραφία στο ιερό, ο Άγιος Νικόλαος Μαύρικας, με αξιόλογες αγιογραφίες του 1330, η μονή της Αγίας Κυριακής με τον ναό και τα κελιά.

Οι αγιογραφίες των ναών, που δεν σώζονται πάντα σε καλή κατάσταση, είναι εξαιρετικής τέχνης και αντιπροσωπεύουν τις κυρίαρχες καλλιτεχνικές τάσεις της μακράς περιόδου από τον 13ο έως τον 18ο αιώνα.