Ιερά Μονή Παναγίας Κανάλων (Ιερά Μονή Γενεσίου της Θεοτόκου Κανάλων)

Στους νότιους πρόποδες του Ολύμπου, ανατολικά της Καρυάς, στην είσοδο μιας όμορφης, κατάφυτης κοιλάδας με εντυπωσιακή θέα στη γύρω περιοχή, στέκει η περίφημη μονή που είναι αφιερωμένη στο Γενέσιο της Θεοτόκου. Είναι γνωστή ως Μονή των Κανάλων, ονομασία που οφείλεται στους τέσσερις χειμάρρους, στα «κανάλια», όπως λέγονταν, που πήγαζαν εκεί και σχημάτιζαν τον μικρό ποταμό Ζηλιάνα.

Σύμφωνα με την παράδοση, ιδρύθηκε από τους μοναχούς Δαμιανό και Ιωακείμ, τον 9ο ή τον 11ο αιώνα, ωστόσο η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία για την ιστορία της είναι μία επιγραφή του 1638, που αναφέρεται στην αγιογράφηση του μικρού ναού των Αγίων Πάντων. Πράγματι, ο 17ος αιώνας ήταν η περίοδος ακμής της μονής, και τότε έγιναν πολλές εργασίες ανακαίνισης και διακόσμησης στις εκκλησίες και στα υπόλοιπα κτήρια του συγκροτήματός της. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα η μονή δέχθηκε πολλές λεηλασίες και καταστροφές και παρά το γεγονός ότι ήταν πατριαρχική και σταυροπηγιακή, σταδιακά παρήκμασε και το 1930 εγκαταλείφθηκε. Από το 2001 λειτουργεί και πάλι, ως γυναικεία, και οι εγκαταστάσεις της έχουν ανακαινισθεί.

Το συγκρότημα περιβάλλεται από ψηλό περίβολο και πτέρυγες βοηθητικών κτηρίων και κελλιών, ενώ στο κέντρο της αυλής του βρίσκεται το καθολικό. Ο ναός οικοδομήθηκε το 1883 από τον αρχιτέκτονα Ευθύμιο Μήλιο από τον Πεντάλοφο της Κοζάνης, στη θέση του παλαιότερου, που είχε καταστραφεί το 1881. Ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης θολοσκέπαστης βασιλικής, έχει υπερυψωμένο γυναικωνίτη και είναι κτισμένος από τοπική πέτρα και μάρμαρο. Δίπλα του βρίσκεται το παρεκκλήσιο του Αγίου Δημητρίου, μικρός μονόχωρος ναός που κτίστηκε το 1684 και αγιογραφήθηκε τα έτη 1689-1696. Παλαιότερος είναι ο μικρός κοιμητηριακός ναός των Αγίων Πάντων, στο εσωτερικό του οποίου διατηρείται επίσης τοιχογραφικός διάκοσμος του 1638. Εντυπωσιακή είναι η τραπεζαρία της μονής, στενόμακρο κτίσμα, που στην ανατολική πλευρά καταλήγει σε τρεις κόγχες διακοσμημένες με αγιογραφίες.