Ι. Ν. Παναγίας Παρηγορητίσσης

Ο ιερός ναός της Παναγίας της Παρηγορήτισσας, αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, δεσπόζει στο κέντρο της πόλης της Άρτας, στη διασταύρωση των οδών Παρηγορήτρας και Τζουμέρκων.

Πρόκειται για το σημαντικότερο μνημείο του Δεσποτάτου της Ηπείρου, το οποίο εντυπωσιάζει τον επισκέπτη λόγω της τολμηρής αρχιτεκτονικής του σύλληψης. 

Η κτητορική επιγραφή στον δυτικό τοίχο του κυρίως ναού, πάνω από την είσοδο, μας πληροφορεί ότι ο ναός κτίστηκε μεταξύ των ετών 1294-1296 από τον Δεσπότη της Ηπείρου, Νικηφόρο Α΄ Κομνηνό Δούκα (1271-1296), τη σύζυγό του Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή και τον γιο τους Θωμά.

Αποτελεί το καθολικό μονής, από την οποία σώζονται, ανακαινισμένα σήμερα, μοναστικά κελιά και η τράπεζα.

Από σιγίλιο του πατριάρχη Ιερεμία του Β΄, ο οποίος επισκέφτηκε την Άρτα το 1578, πληροφορούμαστε ότι η Μονή τον 16ο αιώνα ήταν γυναικεία σταυροπηγιακή – υπαγόταν δηλαδή απευθείας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο – και βρισκόταν σε παρακμή. Για αυτόν τον λόγο προσαρτήθηκε ως μετόχι στη Μονή της Κάτω Παναγιάς.

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ο ίδιος ο ναός ποτέ δε μετατράπηκε σε τζαμί, αλλά αφαιρέθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη του για τη διακόσμηση γειτονικού τζαμιού, ενώ χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους το 1821 ως προμαχώνας.

Ο ναός είναι κτισμένος πάνω σε παλαιότερο ναό του 13ου αιώνα, τμήματα του οποίου ενσωματώθηκαν στο σημερινό οικοδόμημα. Πρόκειται για ένα ογκώδες κυβικό διώροφο κτήριο, που εξωτερικά θυμίζει αναγεννησιακά ιταλικά μέγαρα. Οι τοίχοι του διατρυπώνται από πολλά δίλοβα τοξωτά παράθυρα και επιστέφεται από πέντε τρούλους, από τους οποίους ο κεντρικός είναι μεγαλύτερος και ψηλότερος. Μεταξύ των δύο δυτικών τρούλων, υπάρχει ένας μικρότερος, ανοικτός, ο οποίος δίνει την εντύπωση κιβωρίου (ουρανίσκος).

Η εσωτερική του διαμόρφωση είναι μοναδική καθώς συνδυάζονται με μοναδική κομψότητα δύο αρχιτεκτονικοί τύποι: Στο κάτω μέρος, με τις οκτώ παραστάδες αποκτά τη μορφή οκταγωνικού ναού. Στο άνω μέρος, μέσω ενός συστήματος δύο επάλληλων σειρών κιόνων, μετασχηματίζεται σε σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με τρούλο. Διαθέτει διόροφο περίστωο (γυναικωνίτη), το οποίο στη βόρεια και νότια πλευρά απολήγει στα παρεκκλήσια του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και του Τιμίου Προδρόμου αντίστοιχα.

Ξεχωριστά είναι και τα πλούσια γλυπτά που διακοσμούν τον ναό, όπως αυτά που βρίσκονται κάτω από τον τρούλο (στα τόξα των καμαρών) και είναι επηρεασμένα από τη δυτική τέχνη.

Το σπουδαίο ψηφιδωτό του Παντοκράτορα που κοσμεί τον κεντρικό τρούλο είναι έργο κωνσταντινοπολίτικου εργαστηρίου και εντυπωσιάζει χάρη στην τέχνη του και τις μεγάλες διαστάσεις του.

Οι παλαιότερες τοιχογραφίες του ναού χρονολογούνται στον 16^ο αιώνα και είναι έργο του μοναχού Ανανία.

Στο τέμπλο βρίσκονται τρεις φορητές εικόνες του 18ου αι. Η πιο σημαντική είναι η θαυματουργή εικόνα της Παναγιάς της Παρηγορήτισσας.

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Τον ιερό ναό και το όνομα της Παρηγορήτισσας τυλίγει ένας λαϊκός θρύλος. Ο πρωτομάστορας που έκτιζε τον ναό ήταν ένας φημισμένος τεχνίτης. Όταν κατά την οικοδόμηση του ναού χρειάστηκε να λείψει άφησε «στο πόδι του» τον βοηθό του. Εκείνος βάζοντας όλη την τέχνη του, άλλαξε ριζικά τα σχέδια, πετυχαίνοντας ένα μοναδικό αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα που καμία σχέση δεν είχε με τον αρχικό σχεδιασμό. Όταν ο πρωτομάστορας επέστρεψε και είδε τον ναό τυφλώθηκε από τη ζήλια και με δόλο ανέβασε τον βοηθό του στη στέγη για να του δείξει τάχα κάποιο λάθος και τον έσπρωξε στο κενό. Καθώς έπεφτε εκείνος όμως, πιάστηκε από τον πρωτομάστορα παρασύροντας και αυτόν στο κενό. Τότε, η Παναγία φανερώθηκε στην μάνα του άτυχου και φιλόδοξου βοηθού παρηγορώντας τη για τον άδικο χαμό του γιου της. Έτσι πήρε και ο ναός το όνομά του.

Σήμερα, δύο κοκκινωπές πέτρες στο πίσω μέρος της εκκλησίας εικάζεται ότι είναι τα απολιθωμένα σώματα των δύο μαστόρων.