Ιερά Μονή Προυσού (Μονή Παναγίας Προυσιώτισσας)

Στην όμορφη και επιβλητική τοποθεσία που διαμορφώνεται στις άκρες των βουνών Καλιακούδα και Χελιδόνα, επάνω σε ένα βράχο με μαγευτική θέα και σε σημείο με στρατηγική σημασία, είναι κτισμένη η ιστορική Μονή της Παναγίας της Προυσιώτισσας ή Μονή Προυσού. Είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και αποτελεί ένα από τα λίγα μοναστήρια που σώζονται στην Ευρυτανία, αλλά και ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα όλης της Ρούμελης, καθώς η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας προσελκύει όλο τον χρόνο πλήθος πιστών.

Με τη θαυματουργή εικόνα, που θεωρείται έργο του ευαγγελιστή Λουκά, σχετίζεται και η ίδρυση της μονής. Σύμφωνα με την παράδοση, κατά την περίοδο της Εικονομαχίας, στο πρώτο μισό του 9ου αιώνα, στα χρόνια του τελευταίου εικονομάχου αυτοκράτορα Θεόφιλου, κάποιος νέος άρχοντας, για να σώσει την εικόνα επιχείρησε να την μεταφέρει από την Προύσα στην Ελλάδα. Η εικόνα, όμως, εξαφανίστηκε με περίεργο τρόπο και λίγα χρόνια αργότερα, οι βοσκοί της περιοχής την εντόπισαν σε μια σπηλιά στον Προυσσό, εκεί όπου φυλάσσεται και σήμερα, μέσα σε παρεκκλήσιο. Ο άρχοντας επιχείρησε επανειλημμένα να την πάρει πίσω, και έπειτα από την προτροπή μιας ουράνιας φωνής να εγκατασταθεί εκεί όπου βρισκόταν η εικόνα, εγκατέλειψε τα εγκόσμια και εκάρη μοναχός με το όνομα Διονύσιος. Μαζί με έναν από τους υπηρέτες του, ο οποίος επίσης έγινε μοναχός με το όνομα Τιμόθεος, οργάνωσαν τη μοναστική κοινότητα στον Προυσσό.

Η μονή λειτούργησε για πολλλούς αιώνες, αποκτώντας σημαντική θέση στην πνευματική ζωή της περιοχής. Στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα λειτούργησε εδώ η περίφημη Σχολή των Γραμμάτων της Ρούμελης. Κατά την περίοδο της επανάστασης του 1821 διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο ως καταφύγιο και ορμητήριο των αγωνιστών της περιοχής και ήταν στενά δεμένος μαζί της ο Γεώργιος Καραϊσκάκης. Αλλά και στα νεότερα χρόνια, στην περίοδο της ιταλικής και γερμανικής κατοχής, αποτέλεσε καταφύγιο αντιστασιακών, και το 1944 πυρπολήθηκε από γερμανικά στρατεύματα.

Στο συγκρότημα κεντρική θέση κατέχει το καθολικό, που οικοδομήθηκε το 1754, και αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο. Το εσωτερικό του καλύπτεται με τοιχογραφίες που ανάγονται στο 1785 και είναι έργο των Ευρυτάνων αγιογράφων, Γεωργίου Αναγνώστου και Γεωργίου Γεωργίου, ενώ το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι έργο του 1810.

Στα δυτικά του καθολικού υπάρχει το σπηλαιώδες παρεκκλήσι της Ευρέσεως, η κρύπτη όπου φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Η εικόνα επικαλύπτεται με ασημένια εσθήτα, δωρεά του Γεωργίου Καραϊσκάκη. Το παρεκκλήσι ιστορήθηκε σε δύο φάσεις, τον 13ο - 14ο αιώνα και τον 16ο αιώνα.

Στο συγκρότημα λειτουργεί ξενώνας για τη φιλοξενία των επισκεπτών, και μουσείο με πολύτιμα κειμήλια, εικόνες, κώδικες και βιβλία, καθώς και μέρος του οπλισμού του Καραϊσκάκη.

Η μονή είναι ανδρική.