Ιερός Ναός Πόρτας Παναγιάς

Σε μια όμορφη, καταπράσινη τοποθεσία στην όχθη του Πορταϊκού ποταμού, κοντά στη σημερινή κωμόπολη Πύλη, σε απόσταση περίπου 20 χιλιομέτρων από τα Τρίκαλα, βρίσκεται ο βυζαντινός ναός της Πόρτας Παναγιάς. Είναι κτισμένος κοντά στον παλαιό ομώνυμο οικισμό, ο οποίος στον μεσαίωνα είχε την ονομασία Μεγάλαι Πύλαι ή Μεγάλη Πόρτα, λόγω της θέσης του, που αποτελούσε τη δίοδο από την Ήπειρο στη Θεσσαλία.

Σύμφωνα με ένα σημείωμα του 1788, ο ναός ιδρύθηκε το 1283 από τον σεβαστοκράτορα Ιωάννη Άγγελο Κομνηνό τον Δούκα, τον νόθο γιο του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ του Δούκα. Ήταν το καθολικό μονής, που είχε κτιστεί πιθανόν στη θέση αρχαίου ιερού. Η μονή ήταν σταυροπηγιακή, διαλύθηκε στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και προσαρτήθηκε στην κοντινή Μονή του Αγίου Βησσαρίωνα (Δουσίκου).

Η εκκλησία αποτελείται από δύο μέρη, τον κυρίως ναό ανατολικά και τον μεταγενέστερο εξωνάρθηκα, του 14ου αιώνα, δυτικά. Ο κυρίως ναός ανήκει στον τύπο των λεγόμενων τρίκλιτων σταυρεπίστεγων βασιλικών με εγκάρσια καμάρα, ενώ ο εξωνάρθηκας είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο. Η τοιχοποιία του ναού στο ανώτερο μέρος ακολουθεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα με πολλά κεραμοπλαστικά κοσμήματα. Στο κατώτερο τμήμα της έχουν ενσωματωθεί μεγάλοι λίθοι σε δεύτερη χρήση, που σε ορισμένα σημεία διαμορφώνουν σταυρούς. Στον εξωνάρθηκα έχουν χρησιμοποιηθεί κυρίως λιθόπλινθοι, επίσης σε δεύτερη χρήση, ενώ στον τρούλο του, που είναι μεγάλος σε διαστάσεις, η τοιχοποιία είναι πιο φροντισμένη.

Στο εσωτερικό του ναού υπήρχε αρχικά γλυπτός διάκοσμος, που καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1854 ή το 1855. Από το σύνολο αυτό σώζονται μόνο τμήματα του μαρμάρινου, αποκατεστημένου σήμερα, τέμπλου. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο που αντικατέστησε το αρχικό κατασκευάστηκε το 1767, αλλά είκοσι χρόνια αργότερα πουλήθηκε στη Μονή Δουσίκου. Ιδιαίτερης σημασίας είναι οι δύο ψηφιδωτές εικόνες του 13ου αιώνα με τις ολόσωμες μορφές του Χριστού και της Βρεφοκρατούσας Παναγίας (Οδηγήτρια) στους πεσσούς του τέμπλου. Στη νοτιοδυτική γωνία του ναού σώζεται η τοιχογραφία του αρκοσολίου, όπου απεικονίζεται σε μικρότερη κλίμακα ο κτήτορας του ναού, που οδηγείται από άγγελο στην Παναγία. Σπαράγματα τοιχογραφιών του 13ου αιώνα διατηρούνται επίσης στο Ιερό Βήμα, ενώ οι ορισμένες τοιχογραφίες στον κυρίως ναό, καθώς και αυτές του εξωνάρθηκα, χρονολογούνται στον 18ο αιώνα.