Ι. Ν. Παναγίας Χρυσαφίτισσας

Λίγο έξω από το χωριό Χρύσαφα, βορειοανατολικά της Σπάρτης, δεσπόζει ένα από τα μνημεία που αποδεικνύουν τη μεγάλη πνευματική άνθηση της περιοχής στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, ο όμορφος, καλοδιατηρημένος ναός της Παναγίας Χρυσαφίτισσας.

Οικοδομήθηκε στο τέλος του 11ου αιώνα και είναι πιθανόν να ανήκε σε μεγαλύτερο συγκρότημα ή μοναστήρι, όπως δείχνουν ίχνη θεμελίων στη νότια πλευρά του. Αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με νάρθηκα και ο τρούλος του στηρίζεται εσωτερικά σε δύο κίονες. Σε μεταγενέστερα χρόνια, πιθανώς στον 16ο αιώνα προστέθηκαν στη δυτική πλευρά του ο εξωνάρθηκας, η κινστέρνα και ο επιβλητικός οχυρός πύργος. Η ενίσχυση και οχύρωση του ναού αποδίδεται σε μοναχούς της γειτονικής Μονής των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, που κατοικούσαν εδώ.

Το εσωτερικό του είναι κατάγραφο με καλής ποιότητας τοιχογραφίες που παρά τον επαρχιακό τους χαρακτήρα αποτελούν ιδιαίτερα ενδιαφέρον εικονογραφικό σύνολο. Χρονολογούνται με ακρίβεια στο 1289/90, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, που αναφέρει και τους χορηγούς, τον τοπικό αξιωματούχο «σεβαστό» Μιχαήλ και τη σύζυγό του Ζωή. Οι παραστάσεις διατηρούνται αποσπασματικά στον κυρίως ναό και σε καλύτερη κατάσταση στον νάρθηκα, όπου εικονίζονται μεταξύ άλλων και οι κτήτορες. Σε ορισμένα σημεία υπάρχει και νεότερο στρώμα αγιογράφησης, που χρονολογείται στον 17ο αιώνα.

Ο ναός σχετίζεται με τον ομώνυμο ναό της Μονεμβασιάς, καθώς σύμφωνα με την παράδοση η εικόνα της Παναγίας που βρίσκεται εκεί μεταφέρθηκε με θαυματουργό τρόπο από τα Χρύσαφα.