Ιερά Μονή Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων

Σε μια όμορφη, καταπράσινη τοποθεσία κοντά στο χωριό Χρύσαφα, περίπου 8 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Σπάρτης, βρίσκεται μία από τις σημαντικότερες μονές της Λακωνίας, αφιερωμένη στους Αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες.

Ιδρύθηκε το 1305 λίγο ψηλότερα, στη χαράδρα του χειμάρρου Σωφρόνη, και μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση στις αρχές του 17ου αιώνα. Στην παλαιά μονή ο ναός είχε διαμορφωθεί μέσα σε φυσικό σπήλαιο και είχε αγιογραφηθεί από τον Κωνσταντίνο Μανασσή. Στη σημερινή θέση αρχικά ήταν μόνο τα κτήματα και οι αποθήκες της, αλλά σταδιακά η περιοχή εξελίχθηκε σε μετόχι, και τελικά μετατράπηκε στην κύρια εγκατάσταση του συγκροτήματος, κυρίως λόγω των προβλημάτων ανεφοδιασμού και ασφάλειας των μοναχών. Η μονή από τον 16ο αιώνα ήταν σταυροπηγιακή και είχε αρκετά προνόμια, που της επέτρεψαν να εξελιχθεί σε σπουδαίο πνευματικό κέντρο. Το 1770 πυρπολήθηκε από τους Τουρκαλβανούς και ερημώθηκε, αλλά λειτουργούσε πάλι στα χρόνια της επανάστασης του 1821, μάλιστα ήταν σημαντική η προσφορά της σε εφόδια και τόφιμα. Πυρπολήθηκε ξανά το 1826 από τον Ιμπραήμ, και το 1943 από τους Γερμανούς.

Εξωτερικά έχει τη μορφή φρουρίου με ψηλό περίβολο που σχηματίζουν τα συγκροτήματα των κελλιών και των βοηθητικών χώρων. Στο κέντρο της αυλής δεσπόζει το καθολικό, σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο, που κτίστηκε το 1620. Στην τοιχοποιία του διακρίνεται κεραμοπλαστικός διάκοσμος και ενσωματωμένα αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη, ενώ το εσωτερικό του είναι κατάγραφο. Η αγιογράφηση, του 1620, είναι έργο του Γεωργίου Μόσχου, φημισμένου ζωγράφου της Κρητικής Σχολής από το Ναύπλιο. Δίπλα στο καθολικό βρίσκεται το παρεκκλήσιο της Ζωοδόχου Πηγής που χρονολογείται στο 1707 και λέγεται ότι φιλοξένησε κρυφό σχολείο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα παλαιότερα κτήρια της μονής, όπως η τραπεζαρία, που ήταν αγιογραφημένη, το φωτάναμμα, και ο πύργος που αρχικά ήταν τετραώροφος. Η μονή διαθέτει πλούσια βιβλιοθήκη, κειμήλια και σπάνια έγγραφα που εκτίθενται στο μουσείο της. Είναι ανδρική και πανηγυρίζει στις 9 Μαρτίου.