Ι. Ν. Αγίου Ανδρέα Περιστεράς

Στο κέντρο του γραφικού χωριού Περιστερά, στις νότιες παρυφές του Χορτιάτη, σώζεται ένας από τους παλαιότερους και σπουδαιότερους βυζαντινούς ναούς της Μακεδονίας, που είναι αφιερωμένος στον Άγιο Ανδρέα. Αποτελούσε το καθολικό μονής και είναι το μοναδικό κτίσμα του συγκροτήματος, που σώζεται μέχρι σήμερα.

Η αρχική του οικοδόμηση πρέπει να έγινε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, όπως προδίδει το αρχιτεκτονικό του σχέδιο, και να λειτούργησε ως καθολικό μονής έως τον 9ο αιώνα που ερειπώθηκε.
Ανοικοδομήθηκε το 870-871 από τον Όσιο Ευθύμιο τον Νέο, ένα από τα σημαντικότερα πρόσωπα που συνδέονται με τη μοναχική ζωή στον Άθω. Η μονή ήδη λίγα χρόνια μετά την ίδρυσή της αναφέρεται σε έγγραφα ως «βασιλική» και σύντομα απέκτησε μετόχι στην περιοχή της Ιερισσού. Το 964 ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς την παραχώρησε μαζί με την ακίνητη περιουσία της στη νεοσυσταθείσα Μονή Μεγίστης Λαύρας, και παρέμεινε μετόχι της έως τον 15ο αιώνα.

Αρχιτεκτονικά ο ναός παρουσιάζει πολλές ιδιαιτερότητες που τον καθιστούν μοναδικό. Είναι σταυροειδής τετράκογχος και έχει πέντε τρούλους, έναν επάνω από κάθε κόγχη και τον κεντρικό, εξάπλευρο, που στηρίζεται εσωτερικά σε τέσσερις κίονες. Η τοιχοποιία του είναι απλή και βαριά, χωρίς διάκοσμο, προδίδοντας την παλαιότητα της κατασκευής του.
Στο εσωτερικό του σώζονται τμήματα από την αγιογράφηση των τρούλων, που έγινε το 871, κατά την ανοικοδόμηση του ναού από τον Όσιο Ευθύμιο, και παρουσιάζει έντονη επίδραση από την παλαιοχριστιανική παράδοση. Οι τρεις τρούλοι διακοσμούνται με ισοσκελείς σταυρούς, ενώ στον κεντρικό εικονίζεται ο Χριστός και γύρω του, στο τύμπανο, οι απόστολοι. Αξιοσημείωτο είναι ότι εικονίζεται και ο ίδιος ο ναός ως ομοίωμα που κρατούν ανάμεσά τους ο Πέτρος και ο Παύλος. Στον ναό βρίσκεται και ο τάφος του Οσίου Ευθυμίου.

Ο ναός εορτάζει στις 15 Οκτωβρίου τον Όσιο Ευθύμιο και στις 30 Νοεμβρίου τον Άγιο Ανδρέα.