Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου

Ο ιερός ναός του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου της Θεσσαλονίκης, βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, επί της οδού Αγίου Δημητρίου, πάνω από την αρχαία Αγορά και αποτελεί αδιαμφισβήτητα το σημαντικότερο παλαιοχριστιανικό μνημείο της, τόσο για θρησκευτικούς, όσο και για ιστορικούς λόγους.

Η παλαιοχριστιανική βασιλική κτίστηκε στον χώρο, όπου κατά τη ρωμαϊκή περίοδο υπήρχε συγκρότημα δημοσίων λουτρών. Σύμφωνα με την παράδοση στις θέρμες αυτές φυλακίστηκε και μαρτύρησε με λογχισμό ο άγιος Δημήτριος. Στο σημείο αυτό, μετά το Διάταγμα του Μεδιολάνου περί ανεξιθρησκίας το έτος 313, κτίστηκε πάνω από τον τάφο του αγίου ένας μικρός ναός («οικίσκος»). Σύντομα πιστοί από όλα τα μέρη του κράτους κατέφθαναν για να προσευχηθούν στον τάφο του Αγίου και να θεραπευθούν από βαριές ασθένειες. Μεταξύ των προσκυνητών ήταν και ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος, ο οποίος αφού θεραπεύθηκε και από ευγνωμοσύνη προς τον Άγιο Δημήτριο έκτισε στη θέση του «οικίσκου» νέο επιβλητικό ναό.

Εκεί μεταφέρθηκε ο τάφος του αγίου από τις θέρμες και τοποθετήθηκε σε κιβώριο στο μεσαίο κλίτος. Σήμερα το ανακατασκευασμένο μαρμάρινο κιβώριο βρίσκεται στο βόρειο κλίτος.

Ο ναός του 5ου αιώνα καταστράφηκε από τον σεισμό του έτους 620 και ξανακτίστηκε γύρω στα μέσα του 7ου αιώνα στα πρότυπα της παλαιότερου ναού. Ο ναός αποτέλεσε σε όλη τη βυζαντινή περίοδο σημαντικό προσκυνηματικό κέντρο και ο άγιος Δημήτριος αναδείχθηκε σε προστάτη άγιο των Βαλκανίων.

Το έτος 1493, μετά την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί (Kasimiye Camii). Η χριστιανική λατρεία περιορίστηκε τότε σε ένα μικρό χώρο στα βορειοδυτικά του ναού, όπου έγινε κενοτάφιο του αγίου. Επανήλθε στους χριστιανούς το έτος 1912, μετά την απελευθέρωσης πόλης.

Στη μεγάλη όμως πυρκαγιά του έτους 1917 ο ναός καταστράφηκε στο μεγαλύτερο μέρος του. Η αναστήλωση ολοκληρώθηκε το έτος 1949.

Αρχιτεκτονικά, ο ναός του Αγίου Δημητρίου ανήκει στον τύπο της πεντάκλιτης βασιλικής με εγκάρσιο κλίτος και υπερώα (γυναικωνίτη). Στη νοτιοανατολική γωνία του μνημείου προσαρτήθηκε τον 10ο αιώνα το τρίκλιτο παρεκκλήσιο του Αγίου Ευθυμίου, με εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφίες του 1303. Μπροστά από το παρεκκλήσιο υπάρχει σκάλα που οδηγεί στην υπόγεια Κρύπτη του ναού, τμήμα των ρωμαϊκών λουτρών. Εκεί σήμερα λειτουργεί Μουσείο.

Για την κατασκευή της βασιλικής χρησιμοποιήθηκαν διαφόρων τύπων κιονόκρανα του 5ου και 6ου αιώνα, πολλά από τα οποία σήμερα είναι σύγχρονα αντίγραφα, όπως και το σημερινό τέμπλο.

Στο μνημείο ξεχωρίζουν οι εννέα αναθηματικοί ψηφιδωτοί πίνακες (τάματα), οι οποίοι βρίσκονται στους πεσσούς (τετράγωνοι κίονες) του ιερού Βήματος και στον δυτικό τοίχο και χρονολογούνται τον 6ο και 7ο αιώνα. Σώζονται επίσης τοιχογραφίες διαφόρων εποχών στους πεσσούς και τον νότιο τοίχο. Οι τοιχογραφίες του Ιερού Βήματος είναι σύγχρονες.

Στη βορειοδυτική πλευρά του μεσαίου κλίτους, είναι εντοιχισμένος ο αναγεννησιακής τέχνης τάφος του Λουκά Σπαντούνη, πλούσιου έμπορα της Θεσσαλονίκης. Τα γλυπτά του τάφου του 15ου αιώνα εισήχθησαν από τη Βενετία.