Ι. Ν. Παμμεγίστων Ταξιαρχών

Στη βορειοανατολική πλευρά της Άνω Πόλης, κάτω από τα τείχη, κοντά στο βυζαντινό λουτρό, βρίσκεται ο ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, ένα από τα πολλά και σπουδαία βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, αλλοιωμένο σημαντικά από τις προσθήκες και τις επισκευές που έχει υποστεί στο πέρασμα του χρόνου.

Οικοδομήθηκε στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα και ήταν καθολικό μονής, της οποίας το όνομα δεν είναι γνωστό. Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε τζαμί και λεγόταν Ικί Σεριφέ Τζαμί, δηλαδή τζαμί των δύο εξωστών, γιατί είχε τον περίφημο μιναρέ με δύο εξώστες, που λέγεται ότι ήταν δύο γιατί συμβόλιζαν τους δύο Αρχαγγέλους. Μετά την απελευθέρωση της πόλης, το 1912, λειτούργησε πάλι ως χριστιανικός ναός, το 1925 ο μιναρές κατεδαφίστηκε και το 1953 ο ναός αναστηλώθηκε.

Στην αρχική του μορφή ήταν μικρή μονόχωρη ξυλόστεγη βασιλική με δύο επίπεδα και στοά σχήματος Π στις τρεις πλευρές, που στο ανατολικό άκρο κατέληγε σε δύο παρεκκλήσια. Σήμερα, έχει επιβιώσει μόνο το ανατολικό τμήμα του αρχικού κτηρίου, με την αψίδα του ιερού. Έπειτα από πολλές μετατροπές, στη νότια πλευρά έχει διαμορφωθεί ακόμη ένα κλίτος για δημιουργία μεγαλύτερου εσωτερικού χώρου, ενώ στη δυτική σχηματίζεται κλειστός νάρθηκας. Κάτω από το υπερυψωμένο δάπεδο του ναού υπάρχει κρύπτη, που χρησίμευε ως τόπος ταφής των μοναχών, όπως δείχνουν τα αρκοσόλια, δηλαδή οι εσοχές που ανοίγονται στα τοιχώματά της. Σήμερα είναι αφιερωμένη στους Αγίους Θεοδώρους και λειτουργεί ως χώρος λατρείας.

Εξωτερικά, η αρχική τοιχοποιία του ναού είναι η χαρακτηριστική των βυζαντινών μνημείων της Θεσσαλονίκης, πλινθοπερίκλειστη, με τον πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο από οδοντωτές ταινίες και κιονίσκους, που διατηρείται στην ανατολική του πλευρά. Το εσωτερικό του διακοσμείται με αξιόλογες τοιχογραφίες, πιθανότατα έργο του περίφημου ζωγράφου Γεώργιου Καλλιέργη. Από τις παραστάσεις διατηρούνται η Ανάληψη του Χριστού και η Πεντηκοστή, φιλοτεχνημένες με ξεχωριστό τρόπο στα δύο αετώματα του ναού.