Ι. Ν. Παναγίας Αχειροποιήτου

Ο ιερός ναός της Παναγίας Αχειροποιήτου βρίσκεται στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στην οδό Αγίας Σοφίας, περίπου στη συμβολή της με την Εγνατία οδό. Αποτελεί το σημαντικότερο σωζόμενο δείγμα παλαιοχριστιανικής βασιλικής στην Ελλάδα.

Από γραπτές πηγές προκύπτει ότι ο ναός από την ίδρυσή του, στα μέσα του 5ου αιώνα, ήταν αφιερωμένος στην Παναγία. Η επωνυμία Αχειροποίητος, εντοπίζεται για πρώτη φορά σε έγγραφο του 1320 και σχετίζεται με την εικόνα του ναού της Παναγίας δεομένης που υπήρχε στον ναό.

Στον ναό τιμόταν επίσης ο άγιος Δημήτριος. Για αυτόν τον λόγο άλλωστε κατά τους βυζαντινούς χρόνους ο ναός αποτελούσε απαραίτητο σταθμό της λιτανευτικής πορείας την παραμονή της εορτής του Αγίου.

Το 1430, αμέσως μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, ο σουλτάνος Μουράτ μετέτρεψε την εκκλησία σε τζαμί, γνωστό με το όνομα Eski Camii (Παλαιό Τζαμί). Ανάμνηση αυτού αποτελεί η τουρκική επιγραφή στον όγδοο από ανατολικά κίονα της βόρειας κιονοστοιχίας (τουρά).

Το 1917 το μνημείο χρησιμοποιήθηκε ως καταυλισμός των πυροπαθών της μεγάλης πυρκαγιάς που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης της Θεσσαλονίκης, αλλάζοντας το πρόσωπό της και σημαδεύοντας την ιστορία της. Αργότερα, το έτος 1922 βρήκαν καταφύγιο στον ναό πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Ύστερα από μερικά χρόνια και έπειτα από εργασίες αποκατάστασης, η Αχειροποίητος λειτούργησε ξανά ως εκκλησία.

Ο ναός της Αχειροποιήτου είναι χτισμένος πάνω σε ένα συγκρότημα δημόσιων ρωμαϊκών λουτρών. Αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα (γυναικωνίτη). Στα δυτικά υπάρχει νάρθηκας, ο οποίος επικοινωνεί με το μεσαίο κλίτος με τρίβηλο άνοιγμα. Τα τρία κλίτη του ναού χωρίζονται μεταξύ τους με κιονοστοιχίες. Στο μέσο της νότιας πλευράς προσαρτάται μικρό κτίσμα το οποίο ήταν αρχικά ή μαρτύριο ή βαπτιστήριο. Το βόρειο κλίτος του ναού απολήγει στα ανατολικά στο μεσοβυζαντινό παρεκκλήσιο της Αγίας Ειρήνης.

Από τον πλούσιο γλυπτό αρχιτεκτονικό διάκοσμο του ναού, ξεχωρίζουν οι κίονες και τα σύνθετα κορινθιακά (θεοδοσιανά) κιονόκρανα του ναού. Είναι κατασκευασμένα από το περίφημο λευκό μάρμαρο Προκοννήσου και προέρχονται από εργαστήρια της Κωνσταντινούπολης. Εξαιρετικοί είναι και οι δύο κίονες του τριβήλου ανοίγματος, κατασκευασμένοι από πράσινο θεσσαλικό μάρμαρο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ψηφιδωτά που σώζονται στις εσωτερικές ράχες των τόξων των κιονοστοιχιών. Φυτικά και γεωμετρικά σχέδια, ζώα και χριστιανικά σύμβολα έχουν αποδοθεί με εξαιρετική τεχνική.

Οι λίγες τοιχογραφίες που κοσμούν το νότιο κλίτος του ναού χρονολογούνται στο α’ μισό του 13ου αιώνα και σώζονται πια σε κακή κατάσταση. Οι μορφές που απεικονίζονται είναι στρατιωτικοί άγιοι και αποτελούν μέρος της παράστασης των Σαράντα Μαρτύρων της Σεβάστειας.

Ο σπουδαίος αυτός ναός και μοναδικό δείγμα της πρωτοχριστιανικής αρχιτεκτονικής υπέστη σημαντικές φθορές από τον μεγάλο σεισμό του 1978, οι οποίες έχουν πλέον αποκατασταθεί πλήρως.