Ιερά Μονή Βλατάδων

Κοντά στα τείχη της Ακρόπολης, στην Άνω Πόλη, βρίσκεται η σταυροπηγιακή μονή Βλατάδων. Οι σταυροπηγιακές μονές, εξαρτώμενες απευθείας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ονομάζονται έτσι καθώς σύμφωνα με την παράδοση, κατά τη θεμελίωσή τους τοποθετούσαν στον χώρο σταυρό ("σταυρός πήξαιτο").

Μπορεί η θέση της σήμερα να προσφέρει υπέροχη πανοραμική θέα στον επισκέπτη, την εποχή ίδρυσής της όμως θεωρείτο «στρατηγική», δεδομένου ότι υπήρχε η δυνατότητα κατόπτευσης της ευρύτερης περιοχής και της θάλασσας.

Αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Χριστού, είχε αφιερωθεί αρχικά στον Χριστό Παντοκράτορα. Σύμφωνα με μαρμάρινη επιγραφή, ιδρύθηκε από τους αδελφούς Δωρόθεο και Μάρκο Βλατή, εκ των οποίων ο Δωρόθεος υπήρξε μαθητής του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ηγέτη του Ησυχαστικού κινήματος του 14ου αιώνα, και διετέλεσε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κατά τα έτη 1371-1379.

Από την αρχική βυζαντινή μονή σώζεται σήμερα μόνο το καθολικό, ενώ τα υπόλοιπα κτήρια είναι σύγχρονα (1968) και ανήκουν στο Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Μονή ήταν γνωστή ως «Τσαούς Μαναστίρ», όνομα που πιθανώς σχετίζεται με τον επικεφαλής τσαούση της τουρκικής φρουράς. Η φρουρά αυτή προστάτευε τη Μονή, καθώς οι μοναχοί βοήθησαν τον σουλτάνο Μουράτ Β΄ να καταλάβει την πόλη, συστήνοντάς του να διακόψει την υδροδότησή της. Άλλη άποψη συνδέει την ονομασία με τον Τσαούς μπέη, αξιωματούχο του σουλτάνου Μουράτ Β΄, ο οποίος ως διοικητής της Θεσσαλονίκης επισκεύασε το 1431 τον κοντινό πύργο της εισόδου του Επταπυργίου.

Αρχιτεκτονικά, το καθολικό της μονής ανήκει σε σπάνια παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, στην οποία ο τρούλος δε στηρίζεται σε κίονες, αλλά σε δύο πεσσούς δυτικά και στους τοίχους του Ιερού ανατολικά. Στις τρεις πλευρές περιβάλλεται με στοά (περίστωο), η οποία απολήγει ανατολικά σε δύο παρεκκλήσια. Κατά τον 19ο και 20ο αιώνα έγιναν επισκευές και προσθήκες.

Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται μεταξύ των ετών 1360-1380. Στη χρονολόγηση αυτή οδηγεί και η απεικόνιση του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ο οποίος εκοιμήθη το 1359. Πρόκειται για την παλαιότερη απεικόνιση του αγίου, αμέσως μετά την αγιοποίησή του. Στο τρούλο εικονίζεται ο Παντοκράτορας ενώ σε άλλα σημεία του ναού σώζονται τοιχογραφίες με σκηνές του Δωδεκαόρτου, μορφές ασκητών, μοναχών και στρατιωτικών αγίων, η Βάπτιση και αποσπασματικά τα θαύματα του Ιησού.

Το ξυλόγλυπτο τέμπλο χρονολογείται πιθανώς τον 17ο αιώνα. Μοναδικά κειμήλια φυλάσσονται στο σκευοφυλάκιο της Μονής. Μεταξύ αυτών, ιερά σκεύη, χειρόγραφα και εικόνες που χρονολογούνται από τον 12ο έως τον 19ο αιώνα.