Ι. Ν. Αγίου Νικολάου του Ορφανού

Ο ιερός ναός του Αγίου Νικολάου του Ορφανού βρίσκεται στη συνοικία της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης, κοντά στα ανατολικά τείχη, ανάμεσα στις οδούς Αποστόλου Παύλου και Ηροδότου. Άλλοτε ήταν Καθολικό Μονής, από την οποία σώζεται επίσης μικρό τμήμα της εισόδου του προπύλου της. 

Την επωνυμία Άγιος Νικόλαος «Ορφανός» ή «των Ορφανών» τη συναντάμε σε δύο πατριαρχικά έγγραφα, των ετών 1635 και 1638, της Μονής Βλατάδων, της οποίας ήταν μετόχι ήδη από την περίοδο της Τουρκοκρατίας καθώς και σε ιστορικές πηγές του 1745.

Η προέλευση του ονόματος έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών ερευνητών. Για κάποιους η προσωνυμία Άγιος Νικόλαος «Ορφανός» ή «Ορφανών» συσχετίζεται με το όνομα του ιδρυτή του ναού που ανήκε στην οικογένεια των Ορφανών.
Συνδέεται όμως και με τον άγιο Νικόλαο, ο οποίος επιδείκνυε ιδιαίτερη φροντίδα για τις χήρες και τα ορφανά.

Η σημερινή επικρατούσα άποψη δέχεται ως κτήτορα του ναού τον σέρβο κράλη (βασιλιά) Μιλουτίν, ο οποίος είχε αναπτύξει έντονη οικοδομική δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη. Σε αυτή την άποψη μας οδηγούν τοιχογραφίες του ναού με τον άγιο Γεώργιο Γοργό και τον Κλήμεντα Αχρίδας, άγιοι ιδιαίτερα τιμώμενοι στη Σερβία. Οι στενές σχέσεις του Μιλουτίν με τη Θεσσαλονίκη, οφείλονται στο γεγονός ότι ήταν παντρεμένος με τη βυζαντινή πριγκίπισσα Σιμωνίδα, κόρη της αυτοκράτειρας Ειρήνης Παλαιολογίνας, η οποία διέμενε στην πόλη.

Σήμερα ο ναός έχει τη μορφή μιας μακρόστενης ξυλόστεγης αίθουσας που περιβάλλεται στις τρεις πλευρές με στοά (περίστωο). Η στοά ανατολικά απολήγει σε δύο παρεκκλήσια.

Στο εσωτερικό του ναού το μαρμάρινο τέμπλο χρονολογείται στην εποχή ίδρυσης του ναού, ενώ τα κιονόκρανα είναι της παλαιοχριστιανικής περιόδου.

Οι πλούσιες τοιχογραφίες του ναού είναι πραγματικά αριστουργήματα και αποτελούν τις πληρέστερα διατηρούμενες σε σχέση με άλλους ναούς της Θεσσαλονίκης. Χρονικά τοποθετούνται στα έτη 1310-1320. Μεταξύ αυτών, εκτός από τα πολλά θέματα από τον Βίο του Χριστού, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα θέματα του Ακάθιστου Ύμνου και των Βίων του αγίου Νικολάου και του αγίου Γερασίμου του Ιορδανίτη.