Ι. Ν. της του Θεού Σοφίας (Ι. Ν. Αγίας Σοφίας)

Ο ιερός καθεδρικός και προσκυνηματικός ναός της Του Θεού Σοφίας βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης, στην ομώνυμη πλατεία, στη συμβολή των οδών Αγίας Σοφίας και Ερμού. Αφιερωμένος στη Σοφία και τον Λόγο του Θεού, ανήκει μαζί με τους ιερούς ναούς του Αγίου Δημητρίου και της Αχειροποιήτου, στα πιο σημαντικά παλαιοχριστιανικά μνημεία της Ελλάδας και ολόκληρης της Ορθοδοξίας.

Από τον 8ο αιώνα έως τη  μετατροπή του σε τζαμί (1523-1524) ήταν ο καθεδρικός ναός της πόλης και συχνά στα ιστορικά κείμενα αναφέρεται ως «Μεγάλη Εκκλησία». Κατά τη διάρκεια της Λατινοκρατίας (1204-1224) ο ναός μετατράπηκε σε καθεδρικό ναό των Λατίνων και επανήλθε στους Ορθοδόξους το 1224, μετά την ανακατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Βυζαντινούς. Περίπου εκατό χρόνια μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς (1430) η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί, διατηρώντας το αρχικό της όνομα (Aya Sofya Camii). Το τζαμί όμως κάηκε στη μεγάλη πυρκαγιά του 1890 και αναστηλώθηκε κατά τα έτη 1907-1909. Το 1913, μετά την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους, αποδόθηκε ξανά στη χριστιανική λατρεία και τελέστηκε Θεία Λειτουργία.

Ο αρχικός ναός ήταν μια κολοσσιαία πεντάκλιτη βασιλική, αφιερωμένη στον Άγιο Μάρκο, που είχε κτιστεί στα τέλη του 4ου αιώνα πάνω σε ένα ρωμαϊκό οικοδομικό συγκρότημα. Σήμερα, στη νότια πλευρά του ναού, σώζονται τα ερείπια του βαπτιστηρίου της. Η βασιλική αυτή ίσως καταστράφηκε από τον μεγάλο σεισμό του 618 και την πυρκαγιά που ακολούθησε και στη θέση της ιδρύθηκε ο σημερινός ναός.

Αρχιτεκτονικά ο σημερινός ναός ανήκει στον τύπο του μεταβατικού σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού και αποτελεί εξέλιξη της βασιλικής με τρούλο. Στη βορειοδυτική γωνία υπάρχει πύργος, ο οποίος αποτελεί τουρκική προσθήκη.

Στο μνημείο σώζονται αξιόλογα ψηφιδωτά στον χώρο του ιερού και στον τρούλο, τα οποία χρονολογούνται σε τρεις διαφορετικές περιόδους και αποτελούν εξαιρετικά δείγματα της βυζαντινής τέχνης:

Στα πρώτα χρόνια της Εικονομαχίας (726-787) ανήκει ο ανεικονικός διάκοσμος της ημικυλινδρικής καμάρας του ιερού (σταυρός μέσα σε κυκλική δόξα, φυτικά και γεωμετρικά σχέδια) όπως πιστοποιούν οι επιγραφές που αναφέρουν τα ονόματα της αυτοκράτειρας Ειρήνης της Αθηναίας και του υιού της Κωνσταντίνου ΣΤ΄, οι οποίοι συμβασίλευσαν κατά τα έτη 780-788. Εδώ διακρίνεται και το όνομα του επισκόπου Θεόφιλου. Οι επιγραφές σχετίζονται με την επίσκεψη των αυτοκρατόρων στη Θεσσαλονίκη, λίγο πριν την Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια το έτος 787, στην οποία αποφασίστηκε το τέλος της Εικονομαχίας.

Στη δεύτερη φάση και συγκεκριμένα στα τέλη του 9ου αιώνα ανήκει η μεγαλειώδης παράσταση της Ανάληψης του Χριστού στον τρούλο. Εικονίζεται ο Χριστός στο κέντρο κυκλικής δόξας, που στηρίζουν ιπτάμενοι άγγελοι, ενώ χαμηλότερα αποδίδονται οι μορφές των αποστόλων. Ανάμεσά τους εικονίζεται η Παναγία, πλαισιωμένη από δύο αρχαγγέλους που δείχνουν τη Θεία Παρουσία στον ουράνιο θόλο.

Στην τρίτη φάση, και συγκεκριμένα στον 11ο-12ο αιώνα, ανήκει το ψηφιδωτό της ένθρονης Βρεφοκρατούσας στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, το οποίο αντικατέστησε εικονομαχικό σταυρό.

Στα παράθυρα του νάρθηκα σώζονται αποσπασματικά τοιχογραφίες αγίων μοναχών του 11ου αιώνα, μεταξύ των οποίων και η Αγία Θεοδώρα Θεσσαλονίκης.

Ο υπόλοιπος διάκοσμος του ναού είναι ισλαμικός και ανήκει στις παρεμβάσεις που έγιναν στο μνημείο κατά την οθωμανική περίοδο.