Ι. Ν. Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης

Ο ιερός ναός των Αγίων Αποστόλων βρίσκεται στην ομώνυμη πλατεία, κοντά στην αρχή της οδού Αγίου Δημητρίου, δίπλα στα δυτικά τείχη της πόλης. Το μνημείο αρχιτεκτονικά και μορφολογικά αποτελεί για τη Θεσσαλονίκη το σημαντικότερο δείγμα της τέχνης της εποχής των Παλαιολόγων (1261-1453), αντικατοπτρίζοντας παράλληλα την οικονομική και πολιτική ακμή της εποχής. Εξέχουσας σημασίας είναι επίσης τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες του. Το μνημείο ακολουθεί, όπως και τα άλλα βυζαντινά μνημεία της πόλης, την καλλιτεχνική παράδοση της Κωνσταντινούπολης.

Ο ναός των Αγίων Αποστόλων αποτελούσε Καθολικό μεγάλης Μονής, από την οποία σώζονται το πρόπυλο και η κινστέρνα (δεξαμενή). Η επωνυμία Άγιοι Απόστολοι, είναι μεταγενέστερη και οφείλεται στην παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο ναός καλυπτόταν με δώδεκα θόλους, που συμβόλιζαν τους Αποστόλους. Αρχικά ήταν αφιερωμένος στην Παναγία, όπως μαρτυρά και ο ευρύς κύκλος θεμάτων των τοιχογραφιών που απεικονίζουν σκηνές από τον Βίο της Παναγίας.

Σύμφωνα με τρεις σωζόμενες επιγραφές το μνημείο ιδρύθηκε με χορηγία του οικουμενικού πατριάρχη Νίφωνος Α΄ μεταξύ των ετών 1310-1314. Όταν ο Νίφων Α’ εξέπεσε του πατριαρχικού θρόνου το έργο του συνέχισε ο μαθητής του και ηγούμενος της Μονής, Παύλος, όπως μαρτυρεί επιγραφή. Ο δεύτερος κτήτορας εικονίζεται γονατιστός μπροστά από την ένθρονη Βρεφοκρατούσα στον νάρθηκα.

Εκατό περίπου χρόνια μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους (1430) ο πασάς Cerezi Kasim μετατρέπει τον ναό σε τζαμί, δίνοντας το όνομά του. Το τζαμί ονομαζόταν επίσης και Soğuk Su (δηλαδή, του κρύου νερού) λόγω της κινστέρνας. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας έγιναν διάφορες επεμβάσεις και κατεδαφίστηκε το καμπαναριό.

Το καθολικό αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο των σύνθετων τετρακιόνιων σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών. Στα ανατολικά η κεντρική κόγχη του Ιερού Βήματος είναι εξωτερικά επτάπλευρη, ενώ οι πλάγιες τρίπλευρες. Στα δυτικά υπάρχει νάρθηκας. Ο ναός και από τις τρεις πλευρές περιβάλλεται από στοά (περίστωο). Στα ανατολικά υπάρχουν τα παρεκκλήσια της Παναγίας και του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου. Το κεντρικό τμήμα του ναού καλύπτεται με μεγάλο τρούλο, ο οποίος πλαισιώνεται χαμηλότερα από τέσσερεις μικρότερους στις γωνίες της στοάς.

Εξωτερικά ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η πλούσια διακόσμηση από πλίνθινα στοιχεία (κεραμοπλαστικός διάκοσμος), που καλύπτει κυρίως την ανατολική πλευρά.

Στον κυρίως ναό εντυπωσιάζουν τα ψηφιδωτά που μιμούνται τα περίφημα ψηφιδωτά της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη. Τα ψηφιδωτά υπέστησαν μεγάλες φθορές, όταν οι Τούρκοι αφαίρεσαν τις χρυσές ψηφίδες.

Εξίσου υψηλής ποιότητας είναι οι τοιχογραφίες, οι οποίες έγιναν υπό την εποπτεία του ηγουμένου Παύλου. Οι τοιχογραφίες καλύπτουν τα κάτω μέρη του κυρίως ναού και το περίστωο (στοά). Ακόσμητες έμειναν η αψίδα και η καμάρα του Ιερού Βήματος.