Ιερά Μονή Βροντοχίου (Ι. Ν. Αγίων Θεοδώρων & Παναγίας Οδηγήτριας)

Στην Κάτω Πόλη του Μυστρά, δίπλα στο τείχος, βρίσκεται το αρχαιότερο και μεγαλύτερο μοναστήρι του λόφου, η Μονή Βροντοχίου. Η επωνυμία της αναφέρεται στα χρυσόβουλλα που εικονίζονται στις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του καθολικού της, και πρέπει να σχετίζεται με την ονομασία της περιοχής, ο ιδιοκτήτης της οποίας θα λεγόταν Βροντόχιος.

Η μονή ιδρύθηκε στα τέλη του 13ου αιώνα. Υπαγόταν στον πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης, διέθετε μεγάλο πλούτο και πολλά προνόμια και αποτέλεσε το κέντρο της πνευματικής ζωής του Μυστρά. Είχε μία από τις πλουσιότερες και σπουδαιότερες βιβλιοθήκες και ήταν τόπος όπου δίδαξαν σπουδαίες προσωπικότητες, όπως ο Πλήθων.

Στο συγκρότημα της μονής βρίσκονται δύο επιβλητικές εκκλησίες, από τις ωραιότερες του Μυστρά, ο ιερός ναός των Αγίων Θεοδώρων και ο ιερός ναός της Παναγίας της Οδηγήτριας, που λέγεται και Αφεντικό.
Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων κτίστηκε την περίοδο 1290-1295 και είναι ο δεύτερος παλαιότερος στον λόφο μετά τη Μητρόπολη. Υπήρξε το πρώτο καθολικό της μονής και, σύμφωνα με επιγραφή, κτήτορές του ήταν ο Δανιήλ, ηγούμενος μέχρι το έτος 1290, και ο Παχώμιος, μοναχός και μετέπειτα ηγούμενος.
Ο ναός της Οδηγήτριας ολοκληρώθηκε ανάμεσα στα έτη 1310-1320 από τον Παχώμιο και έγινε το νέο καθολικό της μονής, ενώ από τότε η εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων χρησίμευε ως κοιμητηριακό παρεκκλήσιο. Η πρώτη γραπτή μαρτυρία για τον ναό της Οδηγήτριας γίνεται σε κώδικα που αφιέρωσε στη μονή, τα έτη 1311-1312, ο μητροπολίτης Λακεδαιμονίας Νικηφόρος Μοσχόπουλος, ενώ η ονομασία Αφεντικό φαίνεται ότι καθιερώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα.

Αρχιτεκτονικά, ο ναός των Αγίων Θεοδώρων ανήκει σε απλοποιημένη μορφή του σύνθετου οκταγωνικού σταυροειδούς εγγεγραμμένου τύπου. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι ότι ο μεγάλος τρούλος στηρίζεται σε οκτώ τόξα που στην κάτοψη σχηματίζουν οκτάγωνο. Διαφοροποιείται από τα παλαιότερα παραδείγματα του τύπου, επειδή τα δύο δυτικά στηρίγματα δεν ήταν πεσσοί, αλλά κίονες, οι οποίοι, όμως, σήμερα, κατά τις αναστηλωτικές εργασίες έχουν αντικατασταθεί με κτιστούς πεσσούς. Στα δυτικά, κατά τον 14ο αιώνα, προστέθηκαν ο νάρθηκας και δύο πυργόσχημα παρεκκλήσια. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο ναός ήταν σε ερειπιώδη κατάσταση και το 1930 ανακατασκευάστηκε το ανώτερο μέρος του τρούλου του. Το εσωτερικό του ναού διακοσμείται με τοιχογραφίες που σώζονται αποσπασματικά και χρονολογούνται στα τέλη του 13ου αιώνα.

Στο Αφεντικό εφαρμόσθηκε για πρώτη φορά η ολοκληρωμένη μορφή του λεγόμενου «μικτού» ή «τύπου του Μυστρά», που αποτέλεσε αργότερα πρότυπο για την Παντάνασσα και τη μετασκευή του ιερού ναού του Αγίου Δημητρίου. Πρόκειται για διώροφο αρχιτεκτονικό τύπο, που συνδυάζει τη διάταξη της τρίκλιτης βασιλικής στο ισόγειο και του πεντάτρουλου σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού στον όροφο. Διώροφος είναι επίσης και ο νάρθηκας στα δυτικά, στο μέσο του οποίου υψώνεται ένας ακόμη τρούλος. Στον όροφο σχηματίζεται διάδρομος, ο οποίος διατρέχει σε ολόκληρο το μήκος τα πλαϊνά κλίτη και τον νάρθηκα. Τον αρχιτεκτονικό αυτό τύπο κατά κάποιο τρόπο επέβαλε το αυτοκρατορικό τυπικό της Κωνσταντινούπολης, που επικράτησε στον λόφο μετά την ίδρυση του δεσποτάτου του Μορέως, το 1349, και προέβλεπε ότι ο δεσπότης και οι άρχοντες παρακολουθούσαν τη Θεία Λειτουργία απο τα υπερώα.

Αρχικά ο ναός είχε δύο πύργους-παρεκκλήσια προσκολλημένα στη βόρεια και στη νότια άκρη του νάρθηκα, τα οποία περιβάλλονταν από στοές. Αργότερα, στο β΄ μισό του 14ου αιώνα, προστέθηκαν το βορειοανατολικό και το νοτιονατολικό παρεκκλήσιο και κτίστηκε με τοίχο η νότια στοά. Στο βορειοδυτικό παρεκκλήσιο του νάρθηκα βρίσκονται οι τάφοι του κτήτορα Παχωμίου και του δεσπότη Θεοδώρου Α΄ Παλαιολόγου, ο οποίος πέθανε το 1407. Στη νοτιοδυτική γωνία του ναού υψώνεται τετραώροφο κωδωνοστάσιο. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί και αργότερα παρέμεινε ερειπωμένος. Στο εσωτερικό του διατηρούνται αποσπασματικά τοιχογραφίες του πρώιμου 14ου αιώνα. Εικονίζουν ευαγγελικές σκηνές, αλλά και μεμονωμένες μορφές της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, και προδίδουν το υψηλό επίπεδο των δημιουργών τους. Η αφιέρωση του ναού στο όνομα της Οδηγήτριας, η αρχιτεκτονική του, η τοιχοποιία του, η διάρθρωση των εξωτερικών του επιφανειών και η εξαιρετική ποιότητα του εσωτερικού του διακόσμου τον συνδέουν με την καλλιτεχνική παράδοση της Κωνσταντινούπολης.