Αρχοντικό Μπενιζέλων

Οικία Αγίας Φιλοθέης

Το πρόσφατα ανακαινισμένο κονάκι της οδού Αδριανού 96 στην Πλάκα, γνωστό ως «σπίτι των Μπενιζέλων» αποτελεί σπάνιο και αντιπροσωπευτικό δείγμα ανάλογων αρχοντικών του 18ου αιώνα που σώζεται έως σήμερα. 

Το αρχοντικό των Μπενιζέλων – Παλαιολόγων ανήκει στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών και πρόσφατα άνοιξε τις πόρτες του στο κοινό προσφέροντάς του μία πολύτιμη ευκαιρία να ξεναγηθεί στη ζωή της άρχουσας αστικής τάξης των Αθηνών της Οθωμανικής περιόδου. Παράλληλα, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να γνωρίσει ένα σημαντικό μέρος της ιστορίας της πόλης των Αθηνών έτσι όπως αυτή έχει αποτυπωθεί στα επιμέρους διαμερίσματα του αρχοντικού.

Πράγματι, η ρωμαϊκή περίοδος είναι εμφανής στα έγκατα του κτιρίου και σε βάθος 4,5 μέτρων περίπου, διαφαίνονται ακόμα μέρη ρωμαϊκού τείχους, το οποίο καλύφθηκε με γυάλινο δάπεδο αναδεικνύοντας αγωγούς, θολοσκέπαστη δεξαμενή, αποθηκευτικούς σιρούς, λίθινα τμήματα της κιονοστοιχίας του προστώου στο ισόγειο και στόμιο πηγαδιού το οποίο βρίσκεται στο κέντρο της αυλής, χαρακτηριστικό των αρχοντόσπιτων της εποχής, ενώ φέρει έντονα σημάδια χρήσης από σχοινί. Στο πλάι της κτιστής σκάλας, που οδηγεί από την αυλή στον όροφο, εντάσσεται νιπτήρας που σε συνδυασμό με το πηγάδι διασφαλίζουν την ύπαρξη νερού για οικιακές ανάγκες. 

Στο ισόγειο του κτιρίου έχουν έρθει στο φως ίχνη κτισμάτων του 16ου αιώνα μ.Χ.. Πρόκειται για την περίοδο εκείνη κατά την οποία κτίσματα έχουν συνδεθεί με την οικογένεια των Μπενιζέλων Παλαιολόγων από την οποία προερχόταν η Αγία Φιλοθέη. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο το γεγονός ότι σύμφωνα με την παράδοση, το κτίσμα αυτό είναι γνωστό ως οικία της Αγίας Φιλοθέης. 

Το μεγαλύτερο μέρος του αρχοντικού των Μπενιζέλων οικοδομήθηκε κατά πάσα πιθανότητα κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 18ου αιώνα. Σύμφωνα με την κάτοψη του κτιρίου, το κτίσμα κατατάσσεται στην κατηγορία της αρχοντικής αστικής κατοικίας, γνωστή ως κονάκι έτσι όπως αυτή διαμορφώθηκε στις οθωμανικές πόλεις από τα μέσα του 17ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα. 

Το κονάκι διαμορφώνεται ως ένα συγκρότημα πολυδαίδαλο με ξύλινη συνήθως οροφή και τοίχους λιθόκτιστους που ορίζουν δύο ή και τρεις πλευρές των αρχοντικών. Χαρακτηριστικό της κάτοψης αποτελεί ο οντάς, δηλαδή η μονάδα του δωματίου και το χαγιάτι, ένας ημιυπαίθριος μεταβατικός χώρος. Το κονάκι διαθέτει εσωτερική αυλή περίκλειστη από υψηλούς μαντρότοιχους.

Το αρχοντικό των Μπενιζέλων, η κατά την παράδοση προγονική οικία της Αγίας Φιλοθέης εκτείνεται σε δύο ορόφους, ορθογωνίου σχήματος, διαστάσεων 9,30 x 23,70 μ.. Διαθέτει λιθόκτιστο ισόγειο, με ξύλινη ανωδομή και δύο αυλές μία στη βόρεια και μία στη νότια πλευρά. Η πρόσβαση στην περίκλειστη έως και τις μέρες μας αυλή της βόρειας πλευράς επιτυγχάνεται από το εσωτερικό του αρχοντικού ακολουθώντας την τοξωτή στοά του ισογείου πλευρίζοντας το ξύλινο χαγιάτι του ορόφου. 

Ο κήπος που κάποτε στόλιζε την αρχοντική οικία εκτεινόταν στη νότια πλευρά. Στο χώρο του άλλοτε κήπου υπάρχει κλειστός εξώστης, το σαχνισί, όπως λεγόταν, στον οποίο φτάνει κανείς από τη βόρεια αυλή μέσα από ένα διαβατικό. Στην ανατολική και δυτική όψη του κτίσματος που κάποτε ήταν ελεύθερες εντοπίζει κανείς φραγμένα, από νεότερες οικοδομές, παράθυρα. Επίσης, είναι πιθανό, το αρχοντικό να εμπεριείχε, κατά τη μεσαιωνική περίοδο και ελαιοτριβείο, το οποίο βρέθηκε προς τη νότια περιοχή.

Ιδιαίτερα σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το λιθόκτιστο ισόγειο της οικίας, το οποίο αποτελείται από τρεις κλειστούς χώρους και μία στοά. Από αρχιτεκτονικής άποψης, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην τοξοστοιχία της στοάς του ισογείου, στην οποία μπορεί να θαυμάσει κανείς μονόλιθους μαρμάρινους λεπτούς κίονες. Φύλλα από κάλαμο και άκανθα κοσμούν τα κολουροκωνικά κιονόκρανα. Στο ισόγειο έχουν βρεθεί μεγάλα πιθάρια που χρησίμευαν για την αποθήκευση των σιτηρών, του λαδιού και του κρασιού, καθώς και πατητήρια αλλά και δοχεία για το μούστο.    

Ο κύριος χώρος διαβίωσης στο αρχοντικό των Μπενιζέλων βρισκόταν στον όροφο, όπου εντοπίζονται δύο συμμετρικά διατεταγμένοι οντάδες, ο θερινός και ο χειμερινός οντάς με το τζάκι. Οι οντάδες διέθεταν μικρές σειρές παραθύρων με φεγγίτες, που έκλειναν με γύψινο διακοσμημένο υαλόφραγμα στην εσωτερική τους πλευρά.