Ι. Ν. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Σωτείρα του Κοττάκη)

Ιερός Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Πλάκα (Σωτείρα του Κοττάκη)

Η Μεταμόρφωση Σωτείρα του Κοττάκη, κόσμημα του πλέον ιστορικού σημείου της πόλης των Αθηνών, της Πλάκας, δεσπόζει επιβλητικά στη συμβολή των οδών Κυδαθηναίων και Σωτήρος, στη συνοικία Αλίκοκκο. Η προσωνυμία οφείλεται στο όνομα της οικογένειας Κοττάκη, πιθανότατα των πρώτων κτητόρων του ναού και πανηγυρίζει στις 6 Αυγούστου, την εορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.  

Αν και δεν διαθέτουμε γραπτές πηγές περί της ίδρυσης του ναού ωστόσο, όπως προκύπτει από τις αρχαιολογικές έρευνες, ο ναός τοποθετείται στους μεσοβυζαντινούς χρόνους. Πιο συγκεκριμένα, ο Χαράλαμπος Μπούρας, χρονολόγησε τον αρχικό ναό στο τέλος του 10^ου αιώνα, ενώ ο Ανδρέας Ξυγγόπουλος τον τοποθέτησε μεταξύ του 11^ου και 12^ου αιώνα. Τέλος, η Ελευθερία Βολτυράκη, βάσει των αρχαιολογικών ευρημάτων που προέκυψαν στη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης, θεωρεί ότι η ανέγερση ολοκληρώθηκε στο δεύτερο μισό του 11^ου αιώνα. 

Αρχικά, ο ναός ήταν αφιερωμένος στη Σώτειρα Παναγία και ανήκε στον τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο, πιθανότατα άνευ νάρθηκα. Στα χρόνια της Εθνικής Παλιγγενεσίας, υπέστη μεγάλες φθορές, ενώ, μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ο ναός παραχωρήθηκε στη ρωσική πρεσβεία με σκοπό να καλύψει τις εκκλησιαστικές ανάγκες της ρωσικής κοινότητας της Αθήνας. Έτσι, κατά το χρονικό διάστημα 1834-1855, η αρχιτεκτονική φυσιογνωμία του ναού αρχίζει να αλλάζει, καθώς πραγματοποιούνται οι πρώτες εργασίες αποκατάστασης και επέκτασής του. 

Σε πρώτη φάση, ο ναός επεκτάθηκε προς τη βόρεια και νότια πλευρά του, για να ακολουθήσει η κατεδάφιση του δυτικού τοίχου και εν συνεχεία, προστέθηκαν καμαροσκέπαστα κλίτη αυξάνοντας αισθητά την έκταση του ναού. Μεταξύ άλλων, κατά τις επισκευαστικές εργασίες, χρησιμοποιήθηκαν και οικοδομικά υλικά από το τείχος του Οθωμανού κυβερνήτη των Αθηνών, Χατζή Αλί Χασεκή. Κατά αυτό τον τρόπο, διαμορφώθηκε η σημερινή μορφή του ναού, δηλαδή της τρίκλιτης καμαροσκέπαστης τρουλαίας βασιλικής. Το 1917, έλαβαν χώρα νέες προσθήκες στο ναό, με την επέκταση του πρόναου, προς τα δυτικά, καθώς και την ανοικοδόμηση δύο πυργοειδών κωδωνοστασίων. 

Παρά τις εκτεταμένες προαναφερθείσες επεμβάσεις, παραμένει, σε αρκετά μεγάλο βαθμό, αναγνωρίσιμη η οικοδομική φάση του αρχικού βυζαντινού ναού. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αρχικός ναός του 11^ου αιώνα περιοριζόταν, χωροταξικά, μέχρι τον άμβωνα του τωρινού ναού και ήταν κτισμένος με ορθογωνισμένους κογχυλιάτες λίθους τους οποίους περιέβαλαν πλίνθοι, τοποθετημένες στους οριζόντιους και κάθετους αρμούς. 

Σήμερα, από τον αρχικό πυρήνα του ναού, διασώζεται η ανατολική του όψη, με τις ημικυλινδρικές αψίδες του ιερού να προβάλλουν σχεδόν σε άριστη κατάσταση. Η κεντρική αψίδα είναι μεγαλύτερη σε πλάτος από τις πλευρικές, ενώ η τοιχοποιία είναι ιδιαίτερα προσεγμένη. Και τις τρεις αψίδες διατρέχουν δύο διπλές σειρές πλίνθων στο ύψος των παραθύρων, ενώ κοσμούνται κατά πλάτος με οδοντωτή ταινία. Στις δύο πλευρικές αψίδες ανοίγονται μονόλοβα παράθυρα, ενώ η μεσαία αψίδα φωτίζεται μέσω ενός τρίλοβου παραθύρου με μαρμάρινα διακοσμητικά στοιχεία. Τα κολουροπυραμιδοειδή επιθήματα των αμφικιονίσκων των παραθύρων κοσμούνται με οκτάφυλλο ρόδακα. 

Έκθεμα 1: Έτερο στοιχείο που έχει διασωθεί από τον αρχικό βυζαντινό ναό είναι ο οκτάπλευρος τρούλος, αθηναϊκού τύπου, ο οποίος έχει δομηθεί κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα και διατρυπάται από οκτώ μονόλοβα παράθυρα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στη βάση του τρούλου, προς τη βόρεια πλευρά, είχε χρησιμοποιηθεί ως δομικό υλικό κορμός μαρμάρινου αγάλματος, που χρονολογείται από τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ο τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις κίονες εκ των οποίων, οι δύο που βρίσκονται στην ανατολική πλευρά χρονολογούνται από τη ρωμαϊκή εποχή, ενώ αντίθετα οι δύο δυτικοί αντικαταστάθηκαν το 1950, με νέους, για στατικούς κυρίως λόγους. Τμήματα των αρχικών κιόνων κείτονται στον αύλειο χώρο, στα δυτικά του ναού. Για την επίστεψη των κιόνων έχουν χρησιμοποιηθεί παλαιά μαρμάρινα μέλη, όπως τρία κιονόκρανα κορινθιακού τύπου και μία ανεστραμμένη βάση αττικού τύπου με πλίνθο στον νοτιοδυτικό κίονα.  

 Λαμβάνοντας υπόψιν επιγραφή που ανευρέθηκε στη νοτιοδυτική πλευρά της στεφάνης του τρούλου, κατά τη διάρκεια επισκευαστικών έργων, συνάγεται το συμπέρασμα ότι πραγματοποιήθηκαν επεμβάσεις στον αρχικό ναό και κατά το έτος 1930, οπότε και τοιχογραφήθηκε. Οι τοιχογραφίες που κοσμούν το ναό είναι έργα του καλλιτέχνη και αγιογράφου Δ. Πελεκάση, ενώ η ένθρονη Πλατυτέρα του Ιερού Βήματος χρονολογείται από το 1870. Το Φεβρουάριο του 2009, ο ναός ετέθη σε πρόγραμμα εργασιών συντήρησης και αποκατάστασης, κατά τη διάρκεια των οποίων αποκαλύφθηκε και το μοναδικό, μέχρι σήμερα, τμήμα από την αρχική τοιχογράφηση του ναού. Πρόκειται για διάλιθο Σταυρό, εντός ταινιωτού πλαισίου, ερυθρού και μελανού χρώματος, ο οποίος χρονολογικά τοποθετείται τον 11^ο αιώνα. 

 Στη σημερινή του μορφή, ο ναός είναι τρισυπόστατος, με το αριστερό κλίτος να είναι αφιερωμένο στον Άγιο Δημήτριο και το δεξιό στον Άγιο Γεώργιο, στο οποίο διασώζεται μισό μαρμάρινο σκαλιστό θωράκιο του παλαιού τέμπλου. Ο ιστορικός αυτός ναός έχει συνδεθεί με σημαντικές μορφές, όπως με τον Άγιο Νικόλαο Πλανά, του οποίου η χειροτονία έλαβε χώρα εκεί, ενώ στη Σωτείρα του Κοττάκη υπηρέτησε ως διάκονος και ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός (+1949), μία από τις κορυφαίες εκκλησιαστικές προσωπικότητες της νεότερης Ελλάδος.