Αξιοθέατα

Ιστορικοί Ναοί

Συντεταγμένες: 37.976495, 23.726069

Ι. Ν. Παναγίας Παντανάσσης

Πλοήγηση

Σε ένα από τα πιο πολυσύχναστα σημεία της Αθήνας, στην Πλατεία Μοναστηρακίου, βρίσκεται ένας από τους πιο παλαιούς και λιγότερο γνωστούς ναούς της πόλης, αφιερωμένος στην Παναγία Παντάνασσα. Σήμερα είναι αρκετά χαμηλότερα από το επίπεδο του εδάφους λόγω των διαμορφώσεων του χώρου γύρω του, ωστόσο στην αρχική του μορφή δέσποζε στην κεντρική αυτή περιοχή της πόλης.

Ο σημερινός σωζόμενος ναός χρονολογείται πιθανόν στις αρχές του 17ου αιώνα και είναι κτισμένος πάνω σε παλαιότερο μνημείο. Όπως μας πληροφορεί ένα πατριαρχικό σιγίλλιο του 1678, αποτελούσε το καθολικό γυναικείας μονής, μετόχι της Μονής Καισαριανής, στην οποία δωρήθηκε από τον Νικόλαο Μπονεφατζή. Την περίοδο αυτή λεγόταν Μέγα Μοναστήρι, ωστόσο λίγα χρόνια αργότερα παρήκμασε και από το 1821 επικράτησε η ονομασία Μοναστηράκι, η οποία δόθηκε και στην ευρύτερη περιοχή. Το έτος 1890 έγιναν επεμβάσεις στο μνημείο και κατασκευάστηκε πέτρινο καμπαναριό, το οποίο αργότερα, το 1911, αντικαταστάθηκε με το σημερινό.

Αρχιτεκτονικά ο ναός ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής, της οποίας το μεσαίο κλίτος στεγάζεται με ημισφαιρικό θόλο, που ανατολικά και δυτικά απολήγει σε τεταρτοσφαίρια με ημιχώνια. Ο τρόπος αυτός στέγασης είναι στοιχείο οθωμανικής αρχιτεκτονικής και εφαρμόζεται σε τζαμιά και κοσμικά κτήρια ήδη από τον 15ο αιώνα, έχοντας ως πρότυπο τα τεταρτοσφαίρια της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Τα πλάγια κλίτη στεγάζονται με σταυροθόλια. Για την κατασκευή των τοίχων έχει χρησιμοποιηθεί πλούσιο υλικό προερχόμενο από αρχαία κτίσματα. Το εσωτερικό του ναού διακοσμείται με νεότερες τοιχογραφίες, ενώ διασώζονται και αρκετές σημαντικές φορητές εικόνες.

Παναγία Παντάνασσα

Στο κέντρο της Αθήνας, στο Μοναστηράκι, στη διασταύρωση των οδών Ερμού και Αθηνάς, ακριβώς απέναντι από το σταθμό του ΜΕΤΡΟ, ο περιηγητής – προσκυνητής συναντά την Παναγία την Παντάνασσα, μία καμαροσκέπαστη Βασιλική, η οποία έχει μεγάλη ιστορία και κοσμεί την πλατεία Μοναστηρακίου. Έχοντας αναγερθεί μεταξύ του 7^ου και 11^ου αιώνα, με πιθανότερη εκδοχή αυτή του 10ου αιώνα, συγκαταλέγεται στους παλαιότερους ναούς της πόλεως των Αθηνών.

Το όνομα της σημερινής περιοχής Μοναστηράκι προέρχεται από τον ευρύτερο χώρο της παλαιάς Ιεράς Μονής της οποίας Καθολικό ήταν ο εν λόγω Ναός.

Η σημερινή εικόνα του ιερού ναού παραπέμπει στον 16^ο- 17^ο αιώνα με αποτέλεσμα ορισμένοι αρχαιολόγοι και βυζαντινολόγοι να θεωρούν τον ιερό ναό μεταβυζαντινό μνημείο. Αρχικά η Παναγία η Παντάνασσα ανήκε στον άρχοντα Νικόλαο Μπονεφαντζή, ο οποίος είχε υπό την κατοχή του το σύνολο των κτισμάτων της πλατείας με αποτέλεσμα την ονομασία «Μέγα Μοναστήριο». Με το πέρασμα του χρόνου ο ιερός ναός μετατράπηκε σε γυναικείο μοναστήρι και αργότερα σε μετόχι της Ι. Μονής Καισαριανής και αργότερα σε ενοριακό ναό με το προσωνύμιο «Μοναστηράκι».

Ο Όσιος Λουκάς ο εν Στειρίω (896-953) έχει συνδέσει το όνομά του με την Παναγία Παντάνασσα, καθώς εκάρη μοναχός στο αρχικό μοναστήρι, ενώ το 1551 εκάρη σε αυτό μοναχή από τον Μητροπολίτη Αθηνών Κάλλιστο η Οσιομάρτυς Φιλοθέη η Αθηναία. Ο Άγιος Νεκτάριος υπηρέτησε εκεί ως διάκονος μεταξύ των ετών 1881-1885. Ο Άγιος Νικόλαος Πλανάς λειτουργούσε στον ιερό ναό τακτικά, ενώ ως ψάλτες διακόνησαν σε αυτόν ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης.

Ο ναός, καμαροσκέπαστη τρίκλιτη βασιλική ανατολικού τύπου που απαντά στις ανατολικές επαρχίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, είναι ξεχωριστός και αποτελεί πραγματικό στολίδι για την περιοχή. Στοιχεία που τον καθιστούν ξεχωριστό είναι η δόμησή του με ασύμμετρους – ακανόνιστους λίθους, στους οποίους συμπεριλαμβάνεται και στοιχεία από παλαιοχριστιανικούς ιερούς ναούς και η παρουσία ενός εντοιχισμένου αρχαιοελληνικού κιονόκρανου στις τέσσερις γωνίες του οικοδομήματος. Η κόγχη στην ανατολική πλευρά είναι τρίπλευρη εξωτερικά.

Αν και οι καταστροφές που υπέστη κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 διαφοροποίησαν την μέχρι τότε εικόνα του, οι εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης του 1890, οδήγησαν στην ανοικοδόμηση ενός περίτεχνου και συνάμα μεγαλοπρεπούς καμπαναριού, το οποίο δυστυχώς γκρεμίστηκε το 1911. Στη θέση του στέκει το σημερινό ογκώδες καμπαναριό κατώτερης αισθητικής. Την ίδια χρονιά προστέθηκαν ο νάρθηκας και ο γυναικωνίτης.

Εισερχόμενος κάποιος στην τρίκλιτη βασιλική, διακρίνει ότι χωρίζεται εσωτερικά με πεσσούς και με υπερυψωμένο το μεσαίο καμαροσκέπαστο κλίτος, δηλαδή ημικυλινδρικό. Τα δύο πλαϊνά κλίτη καλύπτονται με αμφικλινή στέγη.

Μετά τον νάρθηκα ο επισκέπτης έρχεται αντιμέτωπος με σημαντικά ιερά κειμήλια της Ορθοδοξίας όπως οι ιερές εικόνες του Αγίου Παντελεήμονα που χρονολογείται στο 1836 και της Αγίας Θέκλας της Αγαθοκλείας, την οποία τιμούσαν με ιδιαίτερο ναό σε παρακείμενη οδό. Στα δεξιά ο δεσποτικός θρόνος μαγνητίζει το βλέμμα, ενώ τα προσκυνητάρια προσκαλούν σε προσευχή.

Οι τοιχογραφίες του κυρίως ναού, έχουν αλλοιωθεί αρκετά, εξαιτίας της φθοράς του χρόνου και των επιχρωματώσεων. Στα τέσσερα διάχωρα της καμάρας του κεντρικού κλίτους αντικρύζει κανείς ανατολικά τη Μετάσταση της Θεοτόκου, αμέσως μετά τον Παντοκράτορα, στο επόμενο διάχωρο το Άγιο Πνεύμα εν είδει περιστεράς, ενώ δυτικά εικονίζεται ο Οφθαλμός του Θεού.

Εντύπωση προκαλεί και ο μαρμάρινος άμβωνας του ναού, ο οποίος είναι πλούσιος σε φιλοτεχνήματα και αξιόλογα σκαλίσματα τόσο στην κορυφή του όσο και στον κίονα όπου στηρίζεται. Επίσης, στον νότιο τοίχο κάτω από τα σταυροθόλια των πλάγιων κλιτών εικονίζονται οι ευαγγελιστές Μάρκος και Ματθαίος και ο άγιος Γεώργιος. Βορείως, οι υπόλοιποι δύο ευαγγελιστές με τον άγιο Δημήτριο. Στα τέσσερα ημιχώνια εικονίζονται οι Πλάκες του Νόμου, το Ευαγγέλιο, η Κλίμαξ του Ιακώβ, η Βάτος του Μωυσή, η Κιβωτός της Διαθήκης και η Ράβδος του Ααρών.

Στο περίτεχνο τέμπλο του ιερού ναού εντοπίζονται μοναδικά στοιχεία της αγιογραφικής τέχνης, όπως η θαυματουργός εικόνα της Παναγίας της Ελεούσης και μικρές εικόνες με διάφορες παραστάσεις, έργα του μεγάλου αγιογράφου Φώτη Κόντογλου. Οι λεπτομέρειες στην αγιογράφηση καθιστούν κάθε μία από αυτής αντικείμενο έρευνας και θαυμασμού, ενώ παράλληλα συμβάλλουν στη διαμόρφωση μίας μυσταγωγικής ατμόσφαιρας που γαληνεύει την ψυχή και τον ανατάσσει πνευματικά.

Εκεί όμως που ο επισκέπτης γονατίζει με ευλάβεια είναι στην 4. εικόνα του Αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως. Στο επιγονάτιο της έχει συμπεριληφθεί απότριμμα του ιερού λειψάνου του Αγίου, γεγονός που την καθιστά σημείο αναφοράς στο προσκύνημα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει μία μεγάλη, σύγχρονη μεγάλη εικόνα της Παναγίας Γοργοεπηκόου της Αθηνιώτισσας, η οποία έχει αγιογραφηθεί ακολουθώντας τα πρότυπα αντίστοιχης που βρέθηκε στο Κάιρο της Αιγύπτου.

Στο ιερό βήμα δεσπόζει η αγία τράπεζα από λείο μαρμαροκονίαμα και αρχαία πλάκα μαρμάρου, η οποία πιθανότατα προέρχεται είτε από τη βιβλιοθήκη του Αδριανού είτε από την Ακρόπολη. Ιερά λείψανα της Αγίας Βαρβάρας της Μεγαλομάρτυρος, της Αγαθής Μάρτυρος, της Ειρήνη Μεγαλομάρτυρος, του Οσίου Μακαρίου του Νοταρά, του Νικηφόρου Χίου και του Νικήτα Νεομάρτυρος του Νισυρίου φυλάσσονται σε περίτεχνες λειψανοθήκες.