Ιερά Μητρόπολη Αθηνών

Ιερός ναός Ευαγγελισμού Θεοτόκου (Καθεδρικός Ναός Αθηνών)

Ένα από τα πρώτα μνημεία της πρωτεύουσας, ένα μνημείο ορόσημο για την Αθήνα είναι ο ιερός Καθεδρικός ναός, αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, η Ιερά Μητρόπολη, η ανέγερση της οποίας αποτέλεσε ένα από τα βασικότερα αιτήματα της Αυτοκέφαλης Ορθοδόξου Εκκλησίας αλλά και της τότε βασιλικής και δημοτικής αρχής. 

Η ανοικοδόμηση του ναού ξεκίνησε το 1842 με σχέδια του Δανού αρχιτέκτονα Χάνσεν, όμως λίγους μήνες μετά, λόγω οικονομικών δυσκολιών, οι εργασίες σταμάτησαν. Το 1846 αναλαμβάνει το έργο ο αρχιτέκτονας Δημήτριος Ζέζος. Ο Ζέζος διαφοροποίησε τελείως τα ρωμανογοτθικά και αναγεννησιακά αρχικά σχέδια του Χάνσεν, υιοθετώντας μία ελληνοβυζαντινή ρυθμολογία. Απεβίωσε όμως, πριν προλάβει να ολοκληρώσει το έργο του. Τελικά, επιστρατεύτηκε ο Γάλλος αρχιτέκτονας Φρανσουά Μπουλανζέ, ο οποίος εργάστηκε μαζί με τον Παναγιώτη Κάλκο για την αποπεράτωση του ιερού ναού. Αυτές οι συνεχείς αλλαγές είχαν σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα ιερό μνημείο, χωρίς ενιαία αρχιτεκτονική, ένας ναός που συνδυάζει νεοκλασικά και βυζαντινά στοιχεία.  

Στη δυτική πλευρά, εκατέρωθεν της κεντρικής εισόδου, δεσπόζουν τα δίδυμα καμπαναριά που παραπέμπουν σε δυτικές κυρίως επιρροές. Είναι τετραγωνικής κάτοψης με ύψος 32 μ.. Στο ύψος των καμπανών, μπορεί να παρατηρήσει κανείς, στις τέσσερις πλευρές, δίλοβα ανοίγματα που στηρίζονται σε μαρμάρινους κίονες. Η κεντρική είσοδος εντυπωσιάζει με την τοξοστοιχία τριών τόξων στηριγμένων σε μαρμάρινους κίονες με πολυτελή κιονόκρανα. Πάνω από την τοξοστοιχία υπάρχει μεγάλη ψηφιδωτή παράσταση. 

Ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος απλός τετράστηλος, όμως το ιδιαίτερα επίμηκες δυτικό σκέλος, κάνει το ναό να μοιάζει περισσότερο με βασιλική μετά τρούλου. Ο διαμέτρου, περίπου, 10 μέτρων τρούλος, εξωτερικά, είναι επενδυμένος με φύλλα χαλκού και στηρίζεται, μέσω των σφαιρικών τριγώνων, σε τέσσερις μεγάλους πεσσούς. Από τη βάση του τρούλου ξεκινούν οι τέσσερις ημικυλινδρικές καμάρες των κεραιών. 

Το Ιερό Βήμα καλύπτεται από την καμάρα της ανατολικής κεραίας. Στην ανατολική πλευρά του Ιερού σχηματίζονται τρεις ημικυκλικές κόγχες. Στην κεντρική κόγχη υπάρχει υπερυψωμένο σύνθρονο όπου στέκουν δεσποτικοί θρόνοι, σκαλιστοί με λευκό μάρμαρο. Πρόκειται για δισυπόστατο ναό, αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό και στον Άγιο Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη. 

Επενδυμένο με μάρμαρο είναι και το υπέροχο, κτιστό τέμπλο. Στη ζώνη των δεσποτικών εικόνων είναι τοποθετημένες ο αρχάγγελος Μιχαήλ στη θύρα της Πρόθεσης, ο Ευαγγελισμός, η Παναγία, ο Ιησούς Χριστός, ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και ο αρχάγγελος Γαβριήλ στη θύρα του Διακονικού. Πάνω από τη ζώνη αυτή αναπτύσσεται επιστύλιο με δύο σειρές εικόνων. Στην κάτω σειρά είναι τοποθετημένα κυκλικά στηθάρια αποστόλων και προφητών, ενώ η σύνθεση του τέμπλου συμπληρώνεται στην πάνω σειρά με σκηνές από το δωδεκάορτο. Τέσσερις παραστάδες από κόκκινο μάρμαρο ολοκληρώνουν το πολυτελέστατο τέμπλο. Η Ωραία Πύλη πλαισιώνεται από κιονίσκους από πράσινο τηνιακό μάρμαρο. Δεξιά και αριστερά της Ωραίας Πύλης σχηματίζονται δύο διπλά τόξα, τα οποία στηρίζονται σε κιονίσκους από πράσινο μάρμαρο. 

Πέρα από το επιβλητικό τέμπλο, το σύνολο του ναού έχει πλούσια μαρμάρινη διακόσμηση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μαρμάρινοι κίονες των πλαγίων κλιτών, όπως επίσης και ο πολυτελής άμβωνας με τα μαρμάρινα σκαλιστά φουρούσια, έργο του Γεωργίου Φυτάλη. Μαρμάρινο είναι και το δάπεδο του Καθεδρικού ναού. Λευκό μάρμαρο με γκρίζες ένθετες ταινίες σχηματίζουν μία απλή και καλόγουστη σύνθεση.

Στο υπόγειο του ναού υπάρχει κρύπτη, όπου είναι διαμορφωμένα δύο παρεκκλήσια, του Αγίου Γρηγορίου Ε΄ και της Αγίας Φιλοθέης της Αθηναίας. Στην κρύπτη βρίσκεται σταυροειδές βαπτιστήριο με δύο αντιδιαμετρικές κλίμακες καθόδου, απομίμηση παλαιοχριστιανικού, κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου και αυτό από λευκό μάρμαρο.

Ο κυρίως ναός είναι εξαιρετικά επιμήκης. Εκτός από τους τέσσερις πεσσούς του τρούλου υπάρχουν άλλα δύο ζεύγη πεσσών που στηρίζουν την κεντρική καμάρα καθώς και το υπερώο, το οποίο διαμορφώνεται πάνω από τα πλαϊνά κλίτη και στο τελευταίο στενότερο τμήμα του κεντρικού κλίτους, σχηματίζοντας ένα Π. 

Ο ναός είναι κατάγραφος εσωτερικά, όμως τοιχογραφίες δεν υπάρχουν σε όλα τα σημεία.  Στον τρούλο δεσπόζει ο Παντοκράτορας και στα λοφία οι τέσσερις ευαγγελιστές. Στην κόγχη κυριαρχεί η Πλατυτέρα και στην κάτω ζώνη άγιοι ιεράρχες όπως ο Διονύσιος Αιγίνης, ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης, ο Ιερόθεος Αθηνών και ο Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως. Στους ανατολικούς πεσσούς του τρούλου παρατηρεί κανείς την παράσταση του Ευαγγελισμού σε δύο μέρη. Στο χώρο του εξωνάρθηκα πάνω από τις θύρες εισόδου, οι δύο ημικυκλικές παραστάσεις με τον Ασπασμό της Θεοτόκου μετά της Ελισάβετ και τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, ιστορήθηκαν το 1895 και ανακαινίσθηκαν το 1946.

Στο ναό υπάρχουν φορητές εικόνες ανώνυμων, δυτικής τεχνοτροπίας αγιογράφων, ενώ σώζονται και θρησκευτικά κειμήλια, όπως στο βόρειο κλίτος, όπου φυλάσσεται η μαρμάρινη λάρνακα του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄, έργο του Φυτάλη σε σχέδια του Καυταντζόγλου.