Στην αυλή του μεγάρου της Αρχιεπισκοπής Αθηνών, στην οδό Αγίας Φιλοθέης, βρίσκεται ο ναός του Αγίου Ανδρέα, μνημείο που σχετίζεται με την ιστορία της πόλης και τη δράση μιας από τις πιο σπουδαίες αθηναϊκές προσωπικότητες της περιόδου της Τουρκοκρατίας, της αγίας Φιλοθέης.
Ο ναός φαίνεται ότι ιδρύθηκε αρχικά στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Γύρω στο 1550 ανακαινίσθηκε και έγινε καθολικό της μονής που ίδρυσε εδώ η αγία Φιλοθέη, η οποία καταγόταν από την αριστοκρατική αθηναϊκή οικογένεια των Μπενιζέλων. Αφού χήρεψε σε νεαρή ηλικία, ίδρυσε τη μονή του Αγίου Ανδρέα, που έγινε γνωστή ως «Παρθενώνας», γιατί ήταν καταφύγιο νεαρών άπορων γυναικών, οι οποίες εκπαιδεύονταν σε κάποια τέχνη χωρίς να έχουν την υποχρέωση να γίνουν μοναχές. Εκτός από τα περιποιημένα κελλιά, το συγκρότημα στέγαζε γηροκομείο, ορφανοτροφείο και νοσοκομείο και μέχρι το 1821 σωζόταν και το υπόγειο ασκητήριο της αγίας, με τον αργαλειό της, το οποίο διατηρείται κάτω από το δάπεδο του σημερινού ναού. Το 1834, με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα, ο χώρος μετατράπηκε σε στρατώνα και αργότερα πέρασε στη δικαιοδοσία του δημοσίου. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο μητροπολίτης Αθηνών Γερμανός Καλλιγάς έκτισε εδώ το αρχιεπισκοπικό μέγαρο και τον σημερινό ναό.
Στην αρχική του μορφή το μοναστήρι είχε σχήμα Π και στο κέντρο του υπήρχε η βασιλική του Αγίου Ανδρέα. Ο σημερινός ναός είναι επίσης τρίκλιτη βασιλική και εσωτερικά ακολουθεί τον βυζαντινό ρυθμό του τετρακιόνιου ναού, δηλαδή ο ψευδότρουλός του στηρίζεται σε τέσσερις κίονες. Διακοσμείται με αγιογραφίες που έχουν συντηρηθεί το 1999 από τον Αναστάσιο Μαργαριτώφ, ενώ από τη διακόσμηση του παλαιού ναού σώζονται στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας οι εικόνες του τέμπλου, έργα του Εμμανουήλ Τζάνε του 1664, καθώς και τμήματα τοιχογραφιών. Στο ισόγειο του μεγάρου έχει αποκαλυφθεί και διατηρείται και το παλαιό πηγάδι της μονής.
Ιερός Ναός Αγίου Ανδρέα (οδού Αγίας Φιλοθέης)
Ο ιερός ναός του Αγίου Ανδρέου κοσμεί το γειτνιάζον Μέγαρο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών και τελεί υπό τη σκέπη της Αγίας Φιλοθέης, όπως εξ άλλου δηλώνει και ο ομώνυμος δρόμος στον οποίο έχουν πρόσωπο τα δύο αυτά κτίρια.
Σύμφωνα με τον Δημήτριο Καμπούρογλου, ο ναός ιδρύθηκε κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο. Αν λάβει κανείς υπόψιν του πλάκα από πεντελικό μάρμαρο που ανευρέθηκε κατά τη διάρκεια εργασιών ανέγερσης του ναού, η οποία φέρει επιγραφή του 5ου αιώνα π.Χ., και δεδομένης της προϊστορίας του χώρου κατά την κλασσική περίοδο, συνάγεται το συμπέρασμα ότι ο πρώτος ναός ανεγέρθηκε πάνω σε παλαιότερο αρχαιοελληνικό κτίριο, δημοσίου μάλιστα χαρακτήρα, σύμφωνα με την εγχάρακτη στην πλάκα πληροφορία.
Ο ναός του Αγίου Ανδρέα, αναδεικνύεται, ως ένας από τους κατεξοχήν ιστορικούς χριστιανικούς ναούς της ελληνικής πρωτεύουσας. Και αυτό γιατί οι οικοδομικές του φάσεις δεν ταυτίζονται μόνα με σημαντικά για την εξέλιξη της πόλης γεγονότα, αλλά γιατί η ιστορία του είναι άρρητα συνυφασμένη με τη ζωή, το έργο και τον μαρτυρικό θάνατο της Αγίας Φιλοθέης (1522-1595), ιδρύτριας του αρχικού ναού.
Η ιστορία του ναού ξεκινά τον 16ο αιώνα και, πιο συγκεκριμένα, το 1550, όταν η Αγία Φιλοθέη, στα πλαίσια της ίδρυσης μονής αφιερωμένης στον Άγιο Ανδρέα, θα εντάξει και θα ανακαινίσει τον προϋπάρχοντα πρωτοχριστιανικό ναό, ο οποίος μετατρέπεται πλέον σε καθολικό της μονής. Ο χώρος ανέγερσης του Μοναστηριού δεν είναι άλλος από αυτόν του πατρικού σπιτιού της Αγίας. Η μονή θα λάβει την ονομασία «Παρθενώνας» καθώς, πληρώντας την επιθυμία της ιδρύτριάς της, απευθύνεται σε νεαρές άπορες κοπέλες οι οποίες μαθαίνουν εκεί τέχνες που θα τους επέτρεπαν αργότερα να καλυτερεύσουν το βιοτικό τους επίπεδο. Ο φιλανθρωπικός χαρακτήρας της μονής του Αγίου Ανδρέα, αποδεικνύεται και από τη στέγαση στο ίδιο συγκρότημα, ορφανοτροφείου, νοσοκομείου και γηροκομείου. Έως το 1821, σωζόταν το ασκητήριο που βρισκόταν στο υπόγειο της Μονής καθώς και ο αργαλειός της Αγίας Φιλοθέης. Το ασκητήριο διατηρήθηκε και κατά την μεταγενέστερη ανέγερση του νέου ναού του Αγίου Ανδρέα και βρίσκεται κάτω από το δάπεδό του.
Με την ανακήρυξη της Αθήνας, το 1834, σε πρωτεύουσα του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους και έως τους πρώτους μήνες του 1835, η μονή μετατρέπεται σε στρατώνα. Μέχρι το 1859 η ερειπωμένη πλέον μονή και ο περιβάλλον χώρος κινδύνεψαν να χάσουν τον πρωταρχικό τους χαρακτήρα καθώς προορίζονταν είτε ως οικόπεδο προς ανέγερση καταστήματος ιματισμού από την Στρατιωτική Υπηρεσία είτε προς ανέγερση εκπαιδευτικού καταστήματος από το Υπουργείο Παιδείας. Στο τέλος, το οικόπεδο περιέρχεται στο Δήμο Αθηναίων και προκειμένου να διασωθεί ο χώρος, ο σκοπός ήταν να οικοδομηθεί εκεί ένα φιλανθρωπικό κατάστημα.
Χάρη στις ενέργειες του Μητροπολίτη Αθηνών Γερμανού Καλλιγά (1889-1896) ο χώρος θα περιέλθει στην Εκκλησία. Στη θέση της εγκαταλελειμμένης μονής και των ερειπωμένων κτισμάτων της ανεγείρεται το Μέγαρο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών ενώ, στον αύλειο χώρο της και στη θέση του παλαιού ναού ανεγείρεται ο σημερινός ναός του Αγίου Ανδρέα.
Η βασιλική του Αγίου Ανδρέα του 16ου αιώνα βρισκόταν στο κέντρο της μονής, η οποία είχε σχήμα Π. Ο νέος ναός είναι βασιλική με αψίδα. Αναλυτικότερα, πρόκειται, εξωτερικά, για τρίκλιτη βασιλική ενώ, εσωτερικά, ακολουθείται ο ρυθμός του βυζαντινού ημισύνθετου τετρακιόνιου. Το Ιερό Βήμα διαμορφώνεται από δύο πεσσούς και ο τοίχος, στο ανατολικό μέρος, διαμορφώνεται από τρεις αψίδες. Τον Μάιο του 1999, υπό του Μητροπολίτη Χριστοδούλου, ο Αναστάσιος Μαργαριτώφ αναλαμβάνει τη συντήρηση των αγιογραφιών οι οποίες είχαν φθαρεί από τον χρόνο.
Ο Σπυρίδων Μπενιζέλος, απόγονος της ομώνυμης οικογένειας στην οποία ανήκε η Αγία Φιλοθέη, ήταν ο τελευταίος Επίτροπος της μονής. Το 1836, με πρωτοβουλία του, οι φορητές εικόνες του ναού παραδίδονται στον Επίσκοπο Αττικής και μεταφέρονται στον ιερό ναό Αγίας Ειρήνης, επί της οδού Αιόλου. Όμως, ούτε οι εικόνες αυτές, ούτε τα ιερά σκεύη διασώθηκαν. Ωστόσο, την ίδια χρονική περίοδο, μεταφέρονται στο Βυζαντινό Μουσείο οι εικόνες που κοσμούσαν το τέμπλο, αυτές του Ιησού και της Θεοτόκου τις οποίες είχε φιλοτεχνήσει το 1664 ο Εμμανουήλ Τζάνες. Στο Μουσείο θα περιέλθουν επίσης δύο από τα τμήματα των τοιχογραφιών που κοσμούσαν την κόγχη επάνω από τη θύρα της εκκλησίας. Στα τμήματα αυτά εικονίζεται ο Πρόδρομος να μαρτυρεί τον Ιησού (Ιω. 1,29) και ο Κύριος να περιπαστεί πάνω στα νερά της θάλασσας της Γαλιλαίας. Μέρος των τοιχογραφιών της Αγίας Τράπεζας της Μονής είναι η κεφαλή της αγίας Αικατερίνης, η οποία θεωρείται ότι ακολουθεί τα πρότυπα της κρητικής αγιογραφίας και η οποία εκτίθεται, επίσης, στο Βυζαντινό Μουσείο.
Πληροφορίες
Τηλ. επικοινωνίας:
Επιπλέον
Διεύθυνση:
Αγίας Φιλοθέης 19, Πλάκα, Τ.Κ. 10556
Χρονολόγηση:
Τέλη 19ου αιώνα
Περίοδος:
Νεότερη
Πανηγυρίζει:
30 Νοεμβρίου
Ιερά Μητρόπολη:
Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
Φορέας προστασίας:
ΕΦΑ Αθηνών
Πρόσβαση:
Μετρό Στάση Μοναστηράκι
Στάθμευση:
Ελεγχόμενη στάθμευση στη γύρω περιοχή
