Αξιοθέατα

Ιστορικοί Ναοί

Συντεταγμένες: 37.975054, 23.729961

Ι. Ν. Παναγίας Γοργοεπηκόου (Άγιος Ελεύθεριος ή Μικρή Μητρόπολη)

Πλοήγηση

Στην καρδιά του ιστορικού κέντρου της Αθήνας, ακριβώς δίπλα στον σύγχρονο μητροπολιτικό ναό, στην Πλατεία Μητροπόλεως, στέκει ο κομψός, μικρός ναός της Παναγίας Γοργοεπηκόου, γνωστός και ως ιερός ναός του Αγίου Ελευθερίου ή Μικρή Μητρόπολη.

Είναι κτισμένος επάνω σε αρχαίο ιερό αφιερωμένο στη θεά Ειλείθυια, που κατά την αρχαιότητα ήταν προστάτιδα των επιτόκων, όπως και ο άγιος Ελευθέριος στον χριστιανισμό. Χρονολογείται στα τέλη του 12ου αιώνα και η κατασκευή του μιμείται στοιχεία αρχαίου ιερού, ενώ στους τοίχους του έχει χρησιμοποιηθεί άφθονο αρχαίο οικοδομικό υλικό. Τα στοιχεία αυτά συνδέουν το μνημείο με τον λόγιο και φιλάρχαιο μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Ακομινάτο τον Χωνιάτη (1180-1204), ο οποίος διακρινόταν για την κλασική του παιδεία.
Είναι πιθανό ότι ο ναός αρχικά αποτελούσε το καθολικό μικρής μονής, που στα μέσα του 17ου αιώνα έγινε μετόχι της Μονής Καισαριανής. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας (1456-1833) εντασσόταν στο μητροπολιτικό μέγαρο των Αθηνών και χρησίμευε ως παρεκκλήσιο του μητροπολίτη. Το 1834 χρησίμευσε για την αποθήκευση αρχαιοτήτων και λίγο αργότερα, το 1839, αντικαταστάθηκαν οι αρχικοί του κίονες που είχαν καταστραφεί από πυρκαγιά με κτιστούς πεσσούς και κατεδαφίστηκε το κωδωνοστάσιο που βρισκόταν στη δυτική του πλευρά. Το 1841 μετατράπηκε σε δημόσια βιβλιοθήκη και τα έτη 1862-1863 υπέστη νέες επεμβάσεις, κατά τις οποίες δυστυχώς αφαιρέθηκαν από το εσωτερικό οι μεταβυζαντινές τοιχογραφίες.

Αρχιτεκτονικά ο ναός ανήκει στον τύπο του ημισύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο. Στα ανατολικά έχει μια αψίδα, εξωτερικά τρίπλευρη, και στα δυτικά τριμερή νάρθηκα.

Ο τρούλος ακολουθεί τον γνωστό τύπο του οκτάπλευρου «αθηναϊκού», με μαρμάρινους κιονίσκους στις γωνίες και μονόλοβα παράθυρα, όμως δεν είναι κτισμένος σύμφωνα με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, αλλά με ισοϋψή ορθογώνια μάρμαρα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τοιχοποιία του. Οι τοίχοι «πατούν» επάνω σε κρηπίδα στις τρεις πλευρές, με εξαίρεση την ανατολική, και είναι κατασκευασμένοι από μαρμάρινους ακόσμητους δόμους. Από το μέσο, περίπου, και πάνω επενδύονται με ενενήντα, συνολικά, αρχαία και βυζαντινά ανάγλυφα. Τα αρχαία γλυπτά έχουν εκχριστιανιστεί με τη χάραξη σταυρών και μερικά έχουν τοποθετηθεί με τρόπο τέτοιο που μιμούνται ζωφόρο αρχαίου ναού. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα γλυπτά πάνω από τη νότια είσοδο του ναού με τα σύμβολα της λατρείας της Δήμητρας στην Ελευσίνα, που ίσως προέρχονται από το πρόπυλο του Ελευσινίου της Αθήνας. Επίσης, σημαντικά είναι τα γλυπτά που σχηματίζουν ζωφόρο στη δυτική πλευρά και φέρουν παραστάσεις αρχαίου ημερολογίου. Τα χριστιανικά γλυπτά με απεικονίσεις αντωπών ή αλληλοσπαρασσόμενων ζώων, ανατολίζουσας τέχνης, προέρχονται πιθανώς από βυζαντινά κοσμικά κτήρια.

Παναγιά Γοργοεπήκοος ( Άγιος Ελευθέριος)

Στην πλατεία Μητροπόλεως, στη νότια πλευρά του Ορθόδοξου Καθεδρικού ναού της Αθήνας, βρίσκεται ένα υπαίθριο μουσείο αρχαίας γλυπτικής, ο ιερός ναός Παναγιάς Γοργοεπηκόου ή αλλιώς Άγιος Ελευθέριος, γνωστός και ως Μικρή Μητρόπολη Αθηνών.

Αρχικά, ο ναός ήταν αφιερωμένος στη Θεοτόκο, στην Παναγιά τη Γοργοεπήκοο (ή Γοργοπήκο κατά το τότε αθηναϊκό γλωσσικό ιδίωμα) που γρήγορα ακούει τις προσευχές και σπεύδει στην έκκληση των πιστών. Από το 18^ο αιώνα μέχρι την ελληνική επανάσταση, η εκκλησία έγινε ευκτήριος οίκος του Μητροπολιτικού οίκου που υπήρχε εκεί κοντά, γι’ αυτό και από τότε καλείται και Μικρή Μητρόπολη.

Το 1861, κατόπιν προτάσεως της βασίλισσας Αμαλίας, ονομάστηκε «Άγιος Σώζων», χάρη στη σωτηρία της βασίλισσας και του Όθωνα από δολοφονική απόπειρα το βράδυ της 6^ης Σεπτεμβρίου, δηλαδή ανήμερα του πανηγυρικού εσπερινού του Αγίου Σώζοντος. Το 1862 ο ναός αφιερώθηκε στον Άγιο Ελευθέριο με αφορμή την έξωση του Όθωνα και τη λήξη της Βαυαροκρατίας στην Ελλάδα. Μετά την ανέγερση του Μητροπολιτικού ναού των Αθηνών, ο Άγιος Ελευθέριος χρησιμοποιήθηκε ως παρεκκλήσιο.

Η παράδοση αναφέρει ότι ο ναός χτίστηκε πάνω σε ερείπια αρχαίου ναού που προστάτευε τις εγκυμονούσες και ήταν αφιερωμένος στη θεά του τοκετού Ειλειθυία, όπως άλλωστε και ο Άγιος Ελευθέριος θεωρείται προστάτης των επιτόκων στην ορθόδοξη χριστιανική παράδοση.

Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, η κατασκευή του ναού σχετίζεται με το Μιχαήλ Χωνιάτη (1138 - 1204), βυζαντινό λόγιο, λάτρη της κλασικής παιδείας, ενώ κατά άλλους ο ναός είναι είτε προγενέστερος του Χωνιάτη, δηλαδή του 11^ου αιώνα, είτε μεταγενέστερος και χρονολογείται κατά τα τέλη του 12^ου αιώνα. Η έλλειψη γραπτών πηγών δυσκολεύει σε μεγάλο βαθμό τη χρονολόγησή του. Ανεξάρτητα όμως από τον ακριβή χρόνο ανοικοδόμησης του ναού, το μόνο σίγουρο είναι ότι ο κτήτοράς του χρησιμοποίησε αρχαίο οικοδομικό υλικό. Συγκέντρωσε όσα περισσότερα γλυπτά μπορούσε και τα εντοίχισε στις τέσσερεις πλευρές του ναού.

Αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο του ημισύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο. Έκθεμα 1: Ο οκτάπλευρος αθηναϊκός τύπου τρούλος αποτελείται από μονόλοβα παράθυρα, μαρμάρινους κιονίσκους και είναι κτισμένος με ισοϋψή ορθογώνια μάρμαρα. Στην ανατολική πλευρά διακρίνει κανείς αψίδα, τρίπλευρη εξωτερικά. Δυτικά, υπάρχει τριμερής νάρθηκας, του οποίου το κεντρικό καμαροσκεπές τμήμα του είναι ψηλότερο από τα πλαϊνά.

Στον ναό απουσιάζει ο πλινθοπερίκλειστος τρόπος δόμησης, καθώς δεν έχουν χρησιμοποιηθεί πουθενά πλίνθοι. Ολόκληρο το οικοδόμημα είναι χτισμένο με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες ενώ στα ανώτερα μέρη του, από το ύψος των θυρών και των παραθύρων και πάνω, αντικρίζει κανείς ενενήντα περίπου ανάγλυφα. Οι ανάγλυφες παραστάσεις έχουν εντοιχιστεί με περίτεχνο τρόπο, σχηματίζοντας ζωφόρο που περιτρέχει όλες τις πλευρές του κτίσματος.

Έκθεμα 2: Στη δυτική πρόσοψη του ναού έχει ενσωματωθεί το γλυπτό του αττικού ημερολογίου. Ο αρχιτέκτονας του ναού το τοποθέτησε πάνω από την κεντρική είσοδο, σε μία στενή ζωφόρο. Λόγω του περιορισμένου χώρου, η ανάγλυφη παράσταση καταστράφηκε σε κάποια σημεία, καθώς έπρεπε να κοπεί. Χωρίζεται σε δώδεκα τμήματα, όσοι και οι μήνες του σεληνιακού ημερολογίου. Στην αρχή κάθε τμήματος απεικονίζεται προσωποποιημένος ο κάθε μήνας. Στο μέσο παρατηρεί κανείς σκηνές ή πρόσωπα που σχετίζονται με τις εποχές, τις γιορτές ή τις γεωργικές ασχολίες και στο τέλος διακρίνεται το ζώδιο που αντιστοιχεί σε κάθε μήνα. Για τον καθαγιασμό της παράστασης προστέθηκαν στο ανάγλυφο τρεις σταυροί.

Στην ίδια πλευρά παρατηρεί κανείς αρχαϊκή γυναικεία μορφή στην οποία έχει προστεθεί ανάγλυφος σταυρός, ανάγλυφα με πτηνά (όπως παγώνια) και φίδια, ανάγλυφο με λέοντες, επίκρανα ελληνιστικής εποχής, σφίγγες και φτερωτά ζώα που καταπατούν φίδια και τρώνε καρπούς δέντρων.

Έκθεμα 3: Στη νότια πλευρά του ναού ξεχωρίζει, πάνω από το υπέρθυρο, το ανάγλυφο με την πομπή των ελευσίνιων μυστηρίων. Ακόμα, δεν λείπουν ανάγλυφα με σταυρικά κοσμήματα, γείσα, μερικά ενεπίγραφα. Μάλιστα, σε ένα γείσο είναι δυνατή η ανάγνωση της κάτωθι επιγραφής: «ΗΡΑΚΛΕΩΝ ΗΡΑΚΛΕΟΝΟΣ ΚΗΦΙΣΙΕΥΣ ΔΟΡΟΘΕΑΣ ΓΕΝΟΥΣ ΜΥΡΙΝΝΟΥΣ ΘΥΓΑΤΗΡ». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα εντοιχισμένα θωράκια, σε ένα από τα οποία φαίνεται αετός να αρπάζει λαγό, παράσταση που συμβολίζει τη νίκη του χριστιανού επί των παθών του.

Έκθεμα 4: Η ανατολική πλευρά, έχει εντοιχιστεί με παράσταση στην οποία εικονίζονται δύο αρχαϊκές μορφές που κρατούν τρίποδα, με θωράκιο στο οποίο λιοντάρι κατασπαράσσει ελάφι, θωράκιο με σταυρούς και φυτικά κοσμήματα, θωράκιο με αετό, θωράκιο με σταυρό και παγώνια.

Έκθεμα 5: Τέλος, στη βόρεια πλευρά, μπορεί να εστιάσει κανείς την προσοχή του σε αρχαία επιτύμβια στήλη με δύο γυναικείες μορφές και έναν σταυρό ανάμεσά τους που σκαλίστηκε μεταγενέστερα. Η διακόσμηση συνεχίζεται με θωράκια, με ανάγλυφα πτηνών και με μια αρχαϊκή πλάκα που εμφανίζει έναν γυμνό Σάτυρο που πλαισιώνεται από δύο σταυρούς για λόγους καθαγιασμού της παράστασης.